Charitable Works of Sokullu Mehmed Pasha in Bosnia/Visegrad Town

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 105 - 129, 28.11.2024

Meryem Kaçan Erdoğan

https://doi.org/10.47437/esogutd.1520012

Öz

One of the statesmen of the second half of the 16th century was Sokullu (Şehid) Mehmed Pasha. Pasha, who served as grandvizier for three sultans, carried out construction activities in addition to his administrative services and had many works built in three continents. Pasha, who did not forget the land of his birth, realised some of his works in the town of Visegrad in Bosnia. Sokullu Mehmed Pasha, who built bridges, inns, imaret (public soup kitchens) and water facilities here, enabled the town and its surroundings to grow and develop in a short time, thus paving the way for it to become a typical Ottoman city. Along with the townspeople, guests, travellers and merchants using the Istanbul-Sarajevo road also benefited from the foundation works. In order to ensure the continuity of these works, Pasha allocated the income sources in Hungary and Belgrade, and ensured that their repair and maintenance were carried out regularly. However, towards the end of the 17th century, as a result of the wars between Ottoman Empire and Austria, first Hungary and then Belgrade were lost, and the foundation works, whose sources of income disappeared, gradually lost their function and began to be destroyed. The inn and the imaret (public soup kitchens) were directly affected by this process, and in the first half of the following century they became completely abandoned. The bridge over the Drina River survived wars, rebellions and natural disasters. However, both world wars had devastating effects on the bridge and some of its arches and piers were damaged.
The bridge, which has undergone many repairs in the historical process, was last repaired with the support of Turkey. One of the most beautiful monuments of the Balkans, this work continues to keep alive and immortalise the name of both its builder Sokullu Mehmed Pasha and its architect Mimar Sinan.
This study focuses on the construction and repair activities of Sokullu Mehmed Pasha's foundation works in Visegrad by making use of archival documents, and discusses the changes it has undergone from the past to the present.

Anahtar Kelimeler

Sokullu Mehmed Pasha, Bosnia, Visegrad, Foundation

Sokullu Mehmed Paşa’nın Bosna/Vişegrad Kasabasındaki Hayır Eserleri

Öz

16. yüzyılın ikinci yarısına damgasını vuran devlet adamlarından birisi de Sokullu (Şehid) Mehmed Paşa’dır. Üç padişaha veziriazamlık yapan Paşa, idarî hizmetlerinin yanı sıra imar faaliyetlerinde de bulunmuş, üç kıtada çok sayıda eser inşa ettirmiştir. Doğduğu toprakları unutmayan Paşa, eserlerinin bir kısmını Bosna’nın Vişegrad kasabasında vücuda getirmiştir. Burada köprü, han, imaret ve su tesislerini hayata geçiren Sokullu Mehmed Paşa, kasabanın ve çevresinin kısa zamanda büyüyüp gelişmesini sağlamış, böylece tipik bir Osmanlı şehri haline gelmesine zemin hazırlamıştır. Vakıf eserlerinden kasaba halkıyla beraber, İstanbul-Saraybosna yolunu kullanan misafir, yolcu ve tüccarlar da istifade etmiştir. Bu eserlerin sürekliliğini sağlamak amacıyla Macaristan ve Belgrad’daki gelir kaynaklarını tahsis eden Paşa, tamir ve bakımlarının düzenli olarak yapılmasını sağlamıştır. Ancak 17. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı Devleti’nin Avusturya ile yaptığı savaşlar sonucunda önce Macaristan’ın arkasından Belgrad’ın kaybedilmesiyle gelir kaynakları ortadan kalkan vakıf eserler, yavaş yavaş işlevini yitirmeye ve yıkılmaya başlamıştır. Bu süreçten han ve imaret doğrudan etkilenmiş, izleyen yüzyılın ilk yarısında ise tamamen atıl hale gelmiştir. Drina nehri üzerindeki köprü ise savaşlar, isyanlar ve doğal afetlerden etkilenmesine rağmen ayakta kalmayı başarmıştır. Bununla birlikle her iki dünya savaşının köprü üzerinde yıkıcı etkileri olmuş, bazı kemer ve ayakları zarar görmüştür.
Tarihî süreçte pek çok onarımdan geçen köprü, en son Türkiye’nin desteğiyle tamir edilmiştir. Balkanların en güzel eserlerinden biri olan bu eser, hem bânisi Sokullu Mehmed Paşa’nın hem de mimarı Mimar Sinan’ın adını yaşatmaya ve ölümsüzleştirmeye devam etmektedir.
Bu çalışmada arşiv belgelerinden yararlanılarak Sokullu Mehmed Paşa’nın Vişegrad’daki vakıf eserlerinin inşa ve tamir faaliyetleri üzerinde durulmuş, geçmişten günümüze kadar geçirdiği değişimler ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sokullu Mehmed Paşa, Bosna, Vişegrad, Vakıf

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümâyun Sicilleri Mühimme Defterleri [A.DVNSMHM.d.]. No. 27, 600; No. 37, 192; No. 49, 380. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri-Üçüncü Ahmed [AE.SAMD.III]. No. 2, Gömlek No. 135. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Ali Emiri-Üçüncü Mustafa [AE.SMST.III]. No. 344, Gömlek No. 27746. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı [A.MKT.MHM]. No. 203, Gömlek No. 4; No. 337, Gömlek No. 30. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı [A.MKT.NZD]. No. 336, Gömlek No. 56. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Umum Vilayat Evrakı [A.MKT.UM]. No. 402, Gömlek No. 70; No. 409, Gömlek No. 16. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Timar [C.TZ], No. 125, Gömlek No. 6235. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi [HR.MKT]. No. 517, Gömlek No. 2. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hatt-ı Hümayun [HAT]. No. 425, Gömlek No. 21833; No. 426, Gömlek No. 21848. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Dahiliye [İ.DH]. No. 465, Gömlek No. 31039. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrade Meclis-i Vâlâ [İ.MVL]. No. 481, Gömlek No. 21822. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Meclis-i Vâlâ [MVL]. No. 976, Gömlek No. 44; No. 996, Gömlek No. 67. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi Defterleri [TKGMA.d]. No.42. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Taşra Evrakı Bosna Müfettişliği Evrakı [TŞRBNM]. No. 5, Gömlek No. 29; No. 7, Gömlek No. 17; No. 14, Gömlek No. 76; No. 19, Gömlek No. 66; No. 19, Gömlek No. 103; No. 21, Gömlek No. 47; No. 21, Gömlek No. 58; No. 27, Gömlek No. 134; No. 29, Gömlek No. 113; No. 30, Gömlek No.11; No. 30, Gömlek No.15. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• Cevdet Paşa, Tezâkir 21-39, yay. Cavid Baysun (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991).
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), haz. Abdülkadir Özcan (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995).
• Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, 5. Kitap, haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman-İbrahim Sezgin (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001).
• İstanbul: Millet Kütüphanesi Ali Emiri Tarih Yazmaları, 933.
• Sâî Mustafa Çelebi, Yapılar Kitabı Tezkiretü’l-Bünyan ve Tezkiretü’l-Ebniye (Mimar Sinan’ın anıları), Günümüz Diline Aktarım Hayati Develi-Samih Rifat (İstanbul: Koçbank Yayınları, 2002).
• Salnâme-i Vilâyet-i Bosna, 9. Def’a (1291/1874); 10. Def’a (1292/1875).
• Afyoncu, Erhan. “Sokullu Mehmed Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/354-357. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Andriç, İvo. Drina Köprüsü, çev. Hasan Âli Ediz-Nuriye Müstakimoğlu. İstanbul: İletişim Yayınları, 2020.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Avrupa’da Osmanlı Mimârî Eserleri Yugoslavya II/3. Kitab. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1981.
• Babacan, Neslihan. Sokollu Mehmed Paşa’nın İmar Faaliyetleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Bosna-Hersek Vakfiyeleri 4, ed. Mevlüt Çam-Rahman Ademi, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2016.
• Çakmak, Zafer. “Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun Bosna-Hersek’i İşgali ve Sonrasında Osmanlı Devleti ile Yaptığı Antlaşma”. Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları 4 (2003), 16-20.
• Çulpan, Cevdet. Türk Taş Köprüleri Ortaçağdan Osmanlı Devri Sonuna Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2002.
• Eyice, Semavi. “Drina Köprüsü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/528-529. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Gökbilgin, M. Tayyib, XV. ve XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası Vakıflar-Mülkler-Mukataalar. İstanbul: İşaret Yayınları, 2007.
• Hasdedeoğlu, M. Onur. “Asırlara Tanıklık Eden Eserler: Drina Köprüsü ve Fetva Yokuşu”. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi 3/6 (Temmuz 2016), 1-18.
• Hinz, Walther. “İslâm’da Ölçü Sistemleri”. çev. Acar Sevim. Türklük Araştırmaları Dergisi 5 (1990), 1-82.
• İnciciyan, L.-H.D. Andreasyan. “Osmanlı Rumelisi’nin Tarih ve Coğrafyası”. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 4-5 (1976), 101-152.
• İşbilir, Ömer. “Yük’. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/46-48. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kekeç, Esin. V Numaralı (H. 1196-1199/M. 1782-1785) Bosna Ahkâm Defteri-Değerlendirme ve Transkripsiyon. Burdur: Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Konuk, Neval. “Mimar Sinan’ın Balkanlar’daki Eserleri”. Balkanlar’da İslâm Medeniyeti II. Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri. 531-541. İstanbul: IRCICA Yayınları, 2006.
• Küçükkaya, Gülçin. “Mimar Sinan Dönemi İstanbul-Belgrad Arası Menzil Yapıları Hakkında Bir Deneme”. Vakıflar Dergisi XXI, 183-254.
• Osmanlı Belgelerinde Bosna-Hersek. İstanbul: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Öksüz, Selahattin. Sokullu Mehmed Paşa’nın Bani Kimliği ve İnşa Ettirdiği Üç Menzil Külliyesi: Lüleburgaz, Havsa, Payas. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Özbey, Veysel. “Bosna-Hersek UNESCO Geçici Listesi’nde Osmanlı Mirası”. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi 7/18 (Temmuz 2020), 385-404.
• Polattaş, Fatma Zehra. Sokollu Mehmed Paşa’nın İstanbul’daki İmar Faaliyetleri. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Reindl-Kiel, Hedda, “Cennet Taamları XVII. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı Sarayında Resmi Ziyafetler”. Soframız Nur Hanemiz Mamur Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak. ed. Suraiya Faroqhi-Christoph K. Neumann, çev. Zeynep Yelçe. 58-106. İstanbul: Alfa Yayınları, 2016.
• Samarćić, Radovan, Dünyayı Avuçlarında Tutan Adam Sokollu Mehmed Paşa. çev. Meral Gaspıralı. İstanbul: Sabah Kitapları, 1995.
• Şahankaya Polat, Elmas. “Tarihi Sivas Köprüleri”. Palmet Dergisi 4 (Eylül 2023), 130-150.
• Türk Mutfağı, Ed. Arif Bilgin-Özge Samancı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2015.
• TİKA, Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı. https://tika.gov.tr/detail-bir_koca_sinan_eseri_sokollu_mehmet_pasa_koprusu_drina_koprusu_tika_tarafindan_restore_ediliyor/. Erişim 4 Temmuz 2024.
• TİKA, Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı. https://tika.gov.tr/detail-tarihi_kopru_tika_eliyle_restore_edildi/, Erişim 4 Temmuz 2024.
• Oruç, Hatice. “15. Yüzyılda Bosna Sancağı ve İdari Dağılımı”. OTAM. Erişim 30 Eylül 2024. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/114116.