Intellectual Figures in Post-Tanzimat Social Change: The Example of Ahmet Cevdet Pasha and His Granddaughter Sister Zubeyde Ismet

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 78 - 104, 28.11.2024

Bürhan Mustafa Büyükarslan

https://doi.org/10.47437/esogutd.1569787

Öz

The Tanzimat Period refers to the era spanning from the proclamation of the Gülhane Hatt-ı Hümayun on November 3, 1839, to 1876. Initiated in 1839 under the leadership of Reshid Pasha, the Tanzimat Period concluded in 1876 with the transition to a constitutional regime led by Midhat Pasha. Etymologically, Tanzimat denotes a comprehensive restructuring and transformation of the Ottoman administrative, political, social, and economic life. Ahmed Cevdet Pasha, a prominent figure of the 19th-century Ottoman Empire, made substantial contributions to the realms of administration, politics, culture, and scholarship. This study aims to examine Ahmed Cevdet Pasha, his family life, and the transformation of his granddaughter, Sister Zubeyde İsmet, within the context of the modernization process influenced by the Tanzimat period. The research employs a qualitative research method, specifically document analysis. The Ottoman Empire, having fallen behind the West in numerous areas, particularly in the military, sought to emulate the West, perceived as more advanced. This emulation extended beyond the military realm. With the Tanzimat reforms, Ottoman elites, including statesmen and intellectuals, sent their children to Western missionary schools. These Ottoman offspring were culturally assimilated and indoctrinated to serve the interests of Western Christianization. Consequently, this process of emulation evolved into cultural imperialism. As a result of this cultural imperialism, the granddaughter of Ahmet Cevdet Pasha converted to Christianity and became a nun. Zubeyde İsmet's transformation highlights the significance of the education system; regardless of an individual's adherence to their own religion, culture, and family, the educational system of the state and society in which they live will determine the fate of their generation.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat Reforms, Ahmet Cevdet Pasha, Fatma Aliye, Sister Zubeyde İsmet, Cultural İmperialism

Tanzimat Sonrası Toplumsal Değişimde Aydın Figürleri: Ahmet Cevdet Paşa ve Torunu Rahibe Zübeyde İsmet Örneği

Öz

Tanzimat Dönemi; 3 Kasım 1839 senesinde Gülhane Hatt-ı Hümayunu’nun ilanından 1876 senesine kadar olan dönemin adıdır. 1839 senesinden Reşit Paşa’nın öncülüğünde başlayan Tanzimat Dönemi, 1876 senesinde Mithat Paşa’nın öncülüğünde gerçekleştirilen anayasal rejime geçişle sona ermiştir. Terim olarak Tanzimat, Türk idarî, siyasî, sosyal ve iktisadî hayatında bütüncül bir yeniden yapılanmayı ve değişmeyi ifade etmektedir. Ahmet Cevdet Paşa, XIX. asrın Osmanlı Devleti’nin idarî, siyasî, kültürel ve ilmî hayatında etkili olmuş bir devlet adamı olmakla birlikte ilmî veçhesiyle de ön planda olan bir şahsiyettir. Bu çalışmanın amacı Tanzimat’ın etkisi ile modern toplum oluşum sürecinde Ahmet Cevdet Paşa’yı, aile hayatını ve torunu Rahibe Zübeyde İsmet’in değişim ve dönüşüm sürecini incelemektir. Araştırma, nitel araştırma yöntemlerinden doküman inceleme şeklinde yapılmıştır. Osmanlı askerî saha başta olmak üzere Batı’ya göre birçok alanda gerilemiş, bu sebeple ilerleme kaydettiği düşünülen Batı’yı örnek almak istemiştir. Bu örnek alma durumu askerî sahada kalmamış, Tanzimat ile beraber açılan Batılı misyoner okullara, devlet ricâli başta olmak üzere entelektüeller evlatlarını göndermiştir. Bu okullara gönderilen Osmanlı’nın öz evlatları mankurtlaştırılmış, Batı’nın Hristiyanlaştırma ve uydusu olma görevinde çalıştırılmıştır. Böylece bu örnek alma durumu kültür emperyalizmine dönüşmüştür. Kültür emperyalizminin bir sonucu olarak Ahmet Cevdet Paşa’nın torunu din değiştirerek Rahibe olmuştur. Zubeyde İsmet’in bu değişimi, eğitim sisteminin önemini göstermektedir; kişi, her ne kadar kendi dinine, kültürüne ve ailesine sahip çıkarsa çıksın içinde bulunduğu devletin ve toplumun eğitim sistemi, neslinin kaderini belirleyecektir.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat, Ahmet Cevdet Paşa, Fatma Aliye, Rahibe Zubeyde İsmet, Kültür Emperyalizmi

Kaynakça

• “Sister İsmet, daughter of Fatma Aliye”, GZT Nihayet, https://www.gzt.com/nihayet/fatma-aliyenin-kizi-rahibe-ismet-3578894 [12.08.2024].
• “Tanzimat Reforms”, Turkish Grand National Assembly, Düstûr, https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/handle/11543/67 [24.11.2022].
• Abdurrahman Şeref Efendi. Tarih Musahabeleri, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1985.
• Ahmet Cevdet Paşa. Tezâkir, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• Ahmet Mithat Efendi. Fatma Aliye Bir Kadın Yazarın Doğuşu, İstanbul: Sel Yayıncılık, 2011.
• Aksun, Ziya Nur. Osmanlı Tarihi, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1982.
• Aşa, Emel. “Fatma Aliye Hanım: Hayatı-Eserleri-Fikirleri”, Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1993.
• Aşa, Emel. “Fatma Aliye Hanım”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1995), 12/261-262.
• Atabek, Selma. “İlk Roman Yazan, İlk Çeviri Yapan, İlk Felsefe Kitabını Yazan Kadın Yazarımız Fatma Aliye Hanım”. Bütün Dünya Dergisi, No. 7 (2002): 131-134.
• Aykut, Şevki Nezihi. Ahmet Cevdet Paşa Hayatı, Eserleri, Tarihçiliği Hakkında Yapılan Araştırma ve İncelemeler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Babinger, Franz. Osmanlı Tarihi Yazarları ve Eserleri, trans. Coşkun Üçok. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1992.
• Banarlı, Nihat Sami. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1971.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul: Doğu Batı Yayınları, 1978.
• Canatan, Kadir. Bir Değişim Süreci Olarak Modernleşme, İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Cem, İsmail. Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi, İstanbul: Cem Yayınları, 1997.
• Cihan, Ahmet. Ahmet Cevdet Paşa’nın Aile Mektupları. İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 2007.
• Demiryürek, Meral. “İmparatorluğun Kayıp Nesli: Cezmi Vakası”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, No. 70 (2021): 295-315.
• Derviş, Hüda. “Alâkatu Türkiye Bi’l-Yehûdî ve İsrail ve Eseruhâ Alâ’l-Bilâdi’l-Arabiyye (1648-1999)” Yayınlanmamış Doktora Tezi. Zegazîk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.
• Ergin, Osman Nuri. Türk Maarif Tarihi, İstanbul: Eser Matbaası, 1977.
• Ertan, Veli. Ahmet Cevdet Paşa Hayatı ve Eserleri, Hayatı ve Eserleri. Ankara: Hilal Yayınları, 1962.
• Ertan, Veli. Değerli Türk Âlimi Büyük Hukukçu Tarihçi Ahmet Cevdet Paşa. Ankara: Türk Yurdu Yayınları, 1966.
• Eryılmaz, Bilal. Osmanlı Devleti’nde Millet Sistemi, İstanbul: Alternatif Üniversite, 1992.
• Eryılmaz, Bilal. Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İstanbul: İşaret Yayınları, 1992.
• Faroqhi, Suraiya, ed. Suad Joseph. “Women In The Ottoman World: Mid-18th to 20th Century”. Encyclopaedia of Women and Islamic Cultures. Vol. 1 (2003): 153-163. Boston: Brill.
• Fatma Aliye Hanım, Fatma Aliye Hanım, Yaşamı-Sanatı-Yapıtları ve Nisvân-ı İslâm, haz. Mübeccel Kızıltan, İstanbul: Mutlu Yayınları, 1993.
• Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri. Tanzimat’ta İctimaî Hayat, Tanzimat I., İstanbul: Maarif Matbaası, 1940.
• Gerger, Mehmet Emin. Tanzimattan Avrupa Topluluğuna Türkiye, İstanbul: İnkılap Yayınları, 1989.
• Gümüşoğlu, Hasan. Modernizm’in İnanç Hayatına Etkileri ve Jön Türklük, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2012.
• Gündüz, Mustafa. “Ahmed Cevdet Pasha”, https://turkmaarifansiklopedisi.org.tr/ahmed-cevdet-pasa#yazar-1 [26.08.2024].
• Gündüz, Mustafa. Eğitimci Yönüyle Ahmed Cevdet Paşa, Ankara: Doğ Batı Yayınları, 2015.
• Güngör, Erol. Dünden Bugünden Tarih-Kültür-Milliyetçilik, İstanbul: Ötüken Yayınları, 1990.
• Güngör, Erol. Türk Kültürü ve Milliyetçilik, İstanbul: Ötüken Yayınları, 1993.
• Halaçoğlu, Yusuf and Aydın, Mehmet Akif. “Cevdet Paşa”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1993), 7/443-450.
• Harb, Muhammed. el-Musakkafûn ve’s-Sulta, Turkiya Nemûzecen. Kahire: Dâru’l-Beşir, 2017.
• İnalcık, Halil. “Sened 1 İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu” Belleten, Vol. 28, No. 112 (1964): 603-622.
• İnalcık, Halil. “Tanzimat’ın Uygulaması ve Sosyal Tepkiler”, Belleten, Vol. 28, No. 12 (1964): 623-690.
• Kalaycıoğlu, Ersin and Sarıbay, Ali Yaşar. “Tanzimat: Modernleşme Arayışı ve Siyasal Değişme”, Türk Siyasal Hayatının Gelişimi, İstanbul: Beta, 1986.
• Karaca, Şahika. “Fatma Aliye Hanım’ın Türk Kadın Haklarının Düşünsel Temellerine Katkıları”. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, Vol. 31, No. 31 (2011): 93-110.
• Karadağ, Ayşe. “Çeviri Tarihimizde “Gözle Görülür” Bir Mütercüme: Fatma Aliye Hanım”. CÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Vol. 37, No. 2 (2013): 1-16.
• Karal, Enver Ziya. Tanzimat’tan Evvel Garplılaşma Hareketleri, Tanzimat I. İstanbul: Maarif Matbaası, 1940. Kaymaz, Kadriye. Gölgedeki Kalem: Emine Semiye, İstanbul: Küre Yayınları, 2009.
• Keskioğlu, Osman. “Ahmet Cevdet Paşa Hayatı ve Eserleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Vol. 14 (1966): 221-234.
• Kızıltan, Mübeccel and Gençtürk, Tülay. Atatürk Kitaplığı Fatma Aliye Hanım evrakı Kataloğu I, İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı Kültürel ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü, 1993.
• Kızıltan, Mübeccel. “Gizemli Bir Öykünün Peşinde”, Toplumsal Tarih, Vol. 3, No. 16 (1995): 13-21.
• Kongar, Emre. Toplumsal Değişme Kurumları ve Türkiye Gerçeği, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1985.
• Kuran, Ercüment. Türkiye’nin Batılılaşma ve Milli Meseleleri, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Kütükoğlu, Mübahat. “Cevdet Paşa ve Aile İçi Münasebetleri”, Ahmet Cevdet Paşa Semineri Bildirileri, 27-28 May 1985, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1986, 99-222.
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu, trans. Metin Kıratlı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1996.
• Manteran, Robert. Târihu’d-Devleti’l-Osmaniyye, trans. Beşîr Sibâî. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1993.
• Mardin, Ebül’ula. Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa. İstanbul: İÜ Hukuk Fakültesi, 1946.
• Mardin, Şerif. Türk Modernleşmesi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1994.
• Mardin, Şerif. Türkiye’de Din ve Siyaset, İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
• Mardin, Şerif. Türkiye’de Toplum ve Siyaset, İstanbul: İletişim Yayınları, 1990.
• Mardin, Şerif. Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
• Mataracı, Aliye. “Fatma Aliye Hanım’s Contributions to History Writing”. International Relations and Diplomacy, Vol. 4, No. 8 (2016): 502-507.
• Meriç, Cemil. Bu Ülke, İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
• Meriç, Cemil. Kırk Ambar, İstanbul: Ötüken Yayınları, 1980.
• Meriç, Cemil. Sosyoloji Notları ve Konferanslar, İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
• Mümtaz, Ahmet Semih. Eski İstanbul Konakları, İstanbul: Kurtuba Kitap, 2011.
• Necatigil, Behçet. Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü, İstanbul: Varlık Yayınları, 1978.
• Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yılı, İstanbul: Hil Yayınları, 1995.
• Öner, Necati. “Ali Sedad”, DİA, (İstanbul: TDV Yayınları, 1989), 2/442.
• Özkan, Nevzat. “İlk Kadın Romancımız Fatma Aliye’nin Yetiştiği Sosyal ve Kültürel Ortam”. Söylem Filoloji Dergisi, Vol. 2, No. 4 (2017): 16-28.
• Parsova, Gizem and Biri, İbrahim. “Tanzimat Dönemi Aydınlarından Fatma Aliye”, Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi, No. 68 (2018): 124-139.
• Poole, Lord Statford. Lord Statford Canning’in Türkiye Anıları, trans. Can Yücel, Ankara: Yurt yayınları, 1988. Sarıkaya, Yaşar. Medreseler ve Modernleşme, İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Sencer, Muzaffer. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Tanzimat Sonrası Siyasal ve Yönetsel Gelişmeler” TODAİE Amme İdaresi Dergisi, Vol. 17, No. 3 (1984): 46-71.
• Sözen, Kemal. “Ahmet Cevdet Paşa’nın Tarihçiliğimize Getirdiği Yeniliklerin Felsefi Tahlili”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Vol. 9, No. 6 (2002): 11-20.
• Şevercan, Şefaettin. “Ahmet Cevdet Paşa'nın Tarihçiliği”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Vol. 8, No. 7 (1990): 227-234.
• Şimşirgil, Ahmet and Ekinci, Ekrem Buğra. Ahmed Cevdet Paşa ve Mecelle, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2016.
• Türkdoğan, Orhan. Sosyal Şiddet ve Türkiye Gerçeği, Ankara: Mayaş Yayınları, 1985.
• Uluköse, Güven Taneri. Fatma Aliye. İstanbul: Cinius, 2013.
• Usta, Niyazi. “Osmanlıda Siyaset Sosyolojisi Tarihçesine Kısa Bir Bakış”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, No. 15 (2001): 61-74.
• Ülkütaşır, Mehmet Şakir. Cevdet Paşa, Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri. Ankara: Doğuş Yayınları, 1945.
• Veldet, Hıfzı. Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat, Tanzimat I, İstanbul: Maarif Matbaası, 1940.
• Yinanç, Mükrimin Halil. Tanzimattan Meşrutiyete Kadar Bizde Tarihçilik. İstanbul: MFV Kitapları, 1940.