SÛRETLER VE SÎRETLER: ŞAİR TEZKİRELERİNDE ABDAL KAVRAMI ÜZERİNE BİR OKUMA

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 4, 906 - 946, 23.12.2025

Seydi Kiraz

https://doi.org/10.58659/estad.1797634

Öz

Tarihleri, İsrâiloğulları zamanına kadar götürülen abdallar, İslamiyet’le birlikte de var olmaya devam etmiş salih ve zahit kimseler olarak kabul edilmiştir. Hristiyanlıkla bağı kurulan bu kimselerin İran, Osmanlı, Afganistan, Doğu Türkistan ve Azerbaycan gibi farklı coğrafya ve kültürlerdeki kimlikleri ve özellikleri çok çeşitlidir. Abdalların tasavvuf literatüründe birçok bahse konu olması, adları, sayıları ve diğer özellikleriyle ayrıntılı tartışılmış olması bu zümrenin tasavvufî açıdan önemli olduğunu göstermektedir. Moğol istilasından kaçarak Anadolu’yu yurt edinen ilk abdallar, Horasan dervişleridir. Abdalan-ı Rum adıyla şöhret bulan bu zümrenin Osmanlı’nın kuruluşunda hayatî bir öneme sahip oldukları bilinmektedir. Osmanlı’nın tekâmülüyle de Anadolu, göç almaya devam etmiş, farklı kültür ve inançtaki insanların oluşturduğu zengin bir havzaya dönüşmüştür. Bu çok zengin havzada abdallar, Bâtınî-Heteredoks bir zümre olarak dikkat çekmiştir. Tavır ve davranışları, kılık kıyafetleri, inanç ve amelleri İslam inanç sisteminden farklı olan bu zümrenin klasik şiirdeki yansımaları oldukça zengindir. Bunların büyük bir kısmı neredeyse tamamen çıplak, başları açık, ayakları yalındır; dilenerek geçinirler; isteklerini yerine getirmeyenleri darp ederlerdi. Vücutlarına halka ve zincir takar, bellerine tahta kaşık, kesici aletler ve boynuz asarlardı. Def ve zil taşıyan bu gezgin dervişler, sıra dışı tıraşları ve giyinişleriyle insanlarda korku uyandırırlardı. Kalenderî meşrep olan bu zümrelerle ilgili daha önce yapılan edebî çalışmalar daha çok divanlarla sınırlı tutulmuş, şairlerin mısralarından abdalın kullanımı üzerine çıkarımlarda bulunulmuştur. Bu çalışmada ise divanlar yerine tezkiretü’ş-şuarâlar, divan şairlerinin abdal tasvirleri yerine tezkire müelliflerinin abdal telakkileri ele alınmıştır. 28 şair tezkiresinin örneklem oluşturduğu bu çalışmada şairlerin öykündükleri abdalların meşrep, mizaç, inanç, mezhep ve tarikatları tespit edilmeye çalışılacaktır. Tezkirelerdeki abdala dair veriler, fizikî görünüşün yansıdığı “sûret” ile mizaç, meşrep, ahlak ve karakterin tasvir edildiği “sîret” tasnifine göre değerlendirilecektir. Bu yaklaşım, Osmanlı biyografik kaynaklarda abdalların algılanışına dair farklı bir yorumlayıcı bakış açısı sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Abdal , Kalender , Melâmî , Tezkire , Tassavvuf.

Physical Portrait and Spiritual Portrait: An Analysis on the Concept of Abdâl in the Biographical Anthologies of Poets

Öz

The origins of the abdâls can be traced back to the era of the Israelites. With the emergence of Islam, they were redefined as pious and ascetic figures who continued to exist within the Islamic world as embodiments of spirituality and self-denial. Often linked to Christian ascetic traditions, abdâls display remarkable diversity across different geographies and cultures such as Iran, the Ottoman Empire, Afghanistan, East Turkistan, and Azerbaijan. Their frequent appearance in Sufi literature and the detailed discussions regarding their names, numbers, and distinctive attributes indicate the group’s theological and mystical significance.
The earliest abdâls to arrive in Anatolia were the dervishes of Khurasan, who fled the Mongol invasions. Known collectively as the Abdalân-ı Rûm (Abdâls of Anatolia), they played a crucial role in the foundation and spiritual legitimization of the early Ottoman polity. As the Ottoman Empire developed, Anatolia transformed into a rich cultural and religious mosaic through migrations and the coexistence of diverse beliefs. Within this plural environment, the abdâls became known as a heterodox group with bâtinî tendencies, whose unconventional manners, dress, and ritual practices often deviated from orthodox Islamic norms.
Previous scholarship has predominantly examined abdâls through dîvân poetry, analyzing how poets depicted them in verse. This study, however, adopts a different perspective by focusing on tezkiretü’ş-şuarâ (biographical anthologies of poets) and exploring how tezkire authors themselves conceived of the abdâls. Drawing upon twenty-eight tezkire works, the research seeks to identify the dispositions, temperaments, beliefs, sectarian affiliations, and Sufi orientations of the abdâls admired or emulated by poets. The data are analyzed through a dual conceptual framework: “sûrat”, referring to physical appearance, and “sîrat”, denoting inner character, temperament, morality, and spiritual attitude. This approach provides an alternative interpretive framework for understanding the perception of the abdâls in Ottoman biographical sources.

Anahtar Kelimeler

Abdâl , Qalender , Melâmî , Tezkire , Tasawwuf.

Kaynakça

• Ali Emirî Efendi (2018). İşkodra Vilayeti ‘Osmanlı Şâ‘irleri, (Haz: Hakan T. Karateke), Ankara: KTB Yayınları.
• el-KERMELÎ, Anistâs Mârî (1909). Abdallar (Çev: Mahmud Esad Erkaya), Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Sayı: 102, s.s. 465-486.
• Âşık Çelebi Es-Seyyid Pîr Mehmed bin Çelebi (2018). Meşâ’irü’ş-Şu’arâ, (Haz: Filiz Kılıç), Ankara: KTB Yayınları.
• AYVERDİ, İlhan (2010). Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı.
• BARKAN, Ömer Lütfi (2015). “İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, İnsan ve İnsan Dergisi, Sayı: 5, s.s. 5-37.
• BEYÂNÎ (2017). Tezkiretü’ş-Şu’arâ, (Haz: Aysun Sunguroğlu), Ankara: KTB Yayınları.
• CEBECİOĞLU, Ethem (2014). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, (6. bs), Ankara: Otto Yayınları.
• ÇELİK, Mehmet Furkan (2019). Klasik Türk Şiirinde Tipler, Doktora Tezi, Kocaeli Üniversitesi, Kocaeli.
• ÇELTİK, Halil (2013). “Rumeli Şairlerinin Abdâllık Vurgusu”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Sayı: 67, s.s. 39-49.
• DEHKHODA, Ali Ekber (1377/1998). Lügatnâme-i Dehkhoda. Müessese-i İntişarât u Çap-ı Dânişgâh-ı Tehran.
• ERGİNLİ, Zafer (2006). Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kalem Yayınları.
• Esrâr Dede (2018). Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye, (Haz: İlhan Genç), Ankara: KTB Yayınları.
• FAROQHİ, Suraiya (2013). “Bunalım, Uzlaşma ve Uzun Süreli Var Oluş: Bektaşi Ocağı ve Osmanlı Devleti (On Altıncı ve On Yedinci Yüzyıllar) (Çev: Cemal Çakır), Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Sayı: 18, s.s. 141-154.
• GARÎBÎ (2010). Tezkire-i Mecâlis-i Şu’arâ-yı Rum Garîbî Tezkiresi, (Haz: İsrafil Babacan), Ankara: Vizyon.
• Gelibolulu Mustafa Âlî (1994). Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, (Haz: Mustafa İsen), Ankara: AKM Yayınları.
• GÖKBEL, Ahmet (2019). Ansiklopedik Alevi Bektaşi Terimleri Sözlüğü, Ankara: AKM Başkanlığı.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki (2004). Melâmîlik ve Melâmîler, İstanbul: İstanbul Devlet Matbaası.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki (2004). Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• HARMAN, Ömer Faruk (1997), “Havvâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 16, s.s. 542-545. İstanbul: TDV Yayınları.
• HARMANCI, Mahmut Esat (2006). “A[pt]al’ın Velice Görünümü”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 4, s.s. 77-90.
• İbrahim Cûdî (1332/1914). Lugat-ı Cûdî, Trabzon: y.y.
• İbn Manzûr, Alî Cemâluddîn b. Manzûr er-Ruveyfiî (1414/1993). Lisânü’l-Arab Beyrût: Dâru Sâdir, Cilt:11.
• KAYA, Doğan (2003). “Cönklerden Gün Işığına: Abdal Mahlaslı Halk Şairleri”. Halk Kültürümüzde Sivas’ın Yeri Sempozyum Bildirileri, 24 Mart 2002. Ankara: Âşık Veysel Kültür Derneği Yayınları, s.s. 277-282.
• Kınalızâde Hasan Çelebi (2017). Tezkiretü’ş-Şu’arâ, (Haz: Aysun Sunguroğlu), Ankara: KTB Yayınları.
• KÖPRÜLÜ, Orhan F. (1988). “Abdal (Edebiyat)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 1, s.s. 61-62, İstanbul: TDV Yayınları.
• LATÎFÎ (2018). Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ, (Haz: Rıdvan Canım), Ankara: KTB Yayınları.
• Mehmed Salâhî (1322/1905). Kâmûs-ı Osmânî, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası.
• Mîrzâ-zâde Mehmed Sâlim Efendi (2018). Tezkiretü’ş-Şu’arâ, (Haz: Adnan İnce), Ankara: KTB Yayınları.
• Muallim Nâcî (1311/1894). Lugat-ı Nâcî, İstanbul: Asır Matbaası.
• OCAK, Ahmet Yaşar (2010). Osmanlı Sufiliğine Bakışlar, İstanbul: Timaş Yayınları.
• OCAK, Ahmet Yaşar (1992). Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ONAY, Ahmet Talat (1996). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, (Haz: Cemal Kurnaz), İstanbul: MEB Yayınları.
• ÖZTAŞ, Esma Şahin (2024). “Hayretî’nin Şiirlerinde Abdallık ve Abdallara Dair”, Journal of Turkish Language and Literature, Cilt: 64, Sayı: 1, s.s. 185-239.
• ÖZTÜRK, Furkan (2007). “ ‘Baş Açuk Abdâl’ Hayalî Bey ve Bakî’nin Şiirlerinde ‘Melamî İşlev’ Üzerine Bir Deneme”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Sayı: 41, s.s. 215-220.
• PAKALIN, Mehmet Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: MEB Basımevi.
• Riyâzî Muhammed Efendi (2017). Riyâzü’ş-Şuarâ / Tezkîretü’ş-Şuarâ, (Haz: Namık Açıkgöz). Ankara: KTB Yayınları.
• SEVİMLİ, Erdem (2020). “16. Yüzyıl Klasik Türk Şiirinde Kalenderî Algısı”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 35, s.s. 31-66.
• SEVİMLİ, Erdem (2021). “Klasik Şiirde Sinesini Dağlayan Âşık Zümresi ‘Abdallar’ ”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Sayı: 100, s.s. 97-122.
• Şemseddin Sâmî (1319/1901). Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: İkdam Matbaası.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2024). “Manzum Metinler Işığında Bir Kalender Dervişinin Profili”, Journal of Turkish Studies, Cilt: 10, Sayı: 8, s.s. 141-220.
• ULUDAĞ, Süleyman (1988). “Abdal (Tasavvuf)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 1, s.s. 59-61, İstanbul: TDV Yayınları.
• VÂHİDÎ (2015). Hâce-i Cihân ve Netîce-i Cân, (Haz: Turgut Karabey, Bülent Şığva ve Yusuf Babür), Ankara: Akçağ Yayınları.