LÂMİÎ ÇELEBİ’NİN SALÂMÂN U ABSÂL MESNEVİSİ’NİN BİÇİMBİLİM YÖNTEMİYLE İNCELENMESİ

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 4, 1068 - 1098, 23.12.2025

Canem Çatan

https://doi.org/10.58659/estad.1809532

Öz

Bu çalışmada asıl adı Mahmûd olan 16. yüzyılın önemli şairlerinden Lâmiî Çelebi’nin, Molla Câmî’den telif-tercüme ettiği eserlerinden birisi olan Salâmân u Absâl mesnevisinin biçimbilimsel metot ile incelenmesi konu edilmiştir. Aruzun fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün vezni ile kaleme alınıp Sultan I. Selim’e sunulan bu manzum hikâye, tahkiye esaslı bir metindir. Bu özelliği ile muhtelif metotlar ile incelenmesi hususunda imkân tanımaktadır. Makalede, bu metotlardan birisi olan biçimbilim yönteminin mesnevi üzerinde uygulanabilirliği yoğunlaşılmıştır. Mesnevide tümdengelim yaklaşım benimsenerek anlatı birimleri kesitlere ayrılmış, her birine numara verilmiştir. Kesitlerin ardından hikâyenin olay örgüsündeki sorunlar aynı şekilde numaralarla belirlenmiş ve çözümleriyle birlikte verilmiştir. Sonrasında ise hikâyedeki mekân, zaman, kişiler bağlamında eylem alanları ve aranan objelere yönelik, müstakil başlıklar altında, elde edilen veriler doğrultusunda muhtelif yönlerden tespitler yapılmıştır. Sonuç olarak bu çalışmanın amacı, biçimbilim yönteminin Salâmân u Absâl mesnevisi ile ne ölçüde uyum sağladığını, hangi yönlerde farklılıklar gösterdiğini ve bu yöntemin klasik Türk edebiyatı metinlerine uygulanabilirliği ile metin çözümlemeleri üzerindeki etkilerini ortaya koymaktır. Çalışmanın ulaştığı bulgular, biçimbilim yönteminin modern anlatılara ek olarak klasik Türk edebiyatı manzum hikâye metinlerine de uyarlanabileceğini; yapısal çözümlemelerde yeni, sistematik ve karşılaştırmalı bir bakış açısı sunduğunu göstermektedir. Böylelikle hem yöntemin sınırları hem de sağladığı sonuçlar somut, çok yönlü ve bütüncül biçimde ayrıntılı olarak değerlendirilmiştir. Bu bağlamda, elde edilen veriler biçimbilimsel çözümlemelerin geleneksel manzum hikâyelerde özgün inceleme alanları oluşturabileceğini de göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Divan edebiyatı , Vladimir Propp , biçimbilim , masal , tahkiye

Resolving Lâmiî Çelebi's Salâmân and Absâl Masnavi Through The Morphological Method

Öz

The present research analyses the Salāmān u Absāl masnavi, a work created and translated by Lâmiʿî Çelebi, whose actual name was Mahmûd, from Molla Câmî, by using a morphological approach. This narrative poetry is composed in the arud meter fâ‘ilâtün fâ‘ilâtün fâ‘ilün and presented to Sultan Selim I. This feature facilitates analysis through various methods. The article emphasises the significance of the morphological technique in relation to this masnavi.
The narrative components of the Salāmān u Absāl masnavi have been divided into segments and sequentially numbered using an orderly methodology. The problems in the narrative structure of the story have been listed along with their respective solutions. Subsequently, several observations have been classified into specific categories, including location, temporal elements, characters, the situational circumstances of the characters' acts, and designated objects, in accordance with the findings.
The research is intended to assess the relationship between the morphological approach and Salāmān u Absāl, clarify their differences, and thoroughly analyse their relevance to traditional classical Turkish literature and its general implications for textual studies. The limitations and contributions of the approach have been comprehensively evaluated, demonstrating its analytical efficacy, structural dependability, analytical versatility, and significance inside the larger context of traditional story analysis.

Anahtar Kelimeler

Ottoman literature , Vladimir Propp , morphology , folk tale , narrative

Kaynakça

• ABALI, İsmail (2013). Yapısal Folklor Kuramı Bağlamında Bir Masal İncelemesi Örneği. İdil Dergisi, Cilt: 2, Sayı:10, s.s. 26-40.
• AKARSLAN, Turgay (2015). Vladimir Propp’un Biçimbilimsel Yaklaşımı Çerçevesinde “El Bilmez Alelacaip Oyunu Masalı” Üzerine Bir İnceleme. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Cilt: 10, Sayı:1, s.s. 283-300.
• AKTAŞ, Şerif (1991). Roman Sanatı ve Roman İncelemesine Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları.
• AKTAŞ, Şerif (2013). Anlatma Esasına Bağlı Edebî Metinlerin Tahlili Teori ve Uygulama, Ankara: Kurgan Edebiyat.
• AVŞAR, Ziya (2007). Evrensel Bir Hikâye: Salamân u Absâl ve Kökeni. Turkish Studies, Cilt: 2, Sayı: 4, s.s. 185-200.
• AZER EFE, Gülşah (2017). Vladimir Propp Yöntemine Göre Bir Masal İncelemesi Örneği. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 45, 558-568.
• BARS, Mehmet Emin (2014). Vladimir Propp’un Biçimbilimsel Yaklaşımı Çerçevesinde “Basat Depegözi Öldürdügi Boy” Üzerine Bir İnceleme. Turkish Studies, Cilt: 9, Sayı: 3, s.s. 257-269.
• BARTHES, Roland (1993). Gösterge Bilimsel Serüven (Çev: Mehmet Rifat; Sema Rifat), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• BAŞARAN, Cihan Barış; EROL ÇALIŞKAN, Şerife Seher (2017). Vladimir Propp’un Biçimbilimsel Yaklaşımından Hareketle Yozgat’tan Derlenmiş “Ercin Masalı” Üzerine Bir İnceleme. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 50, s.s. 49-55.
• BAYRAM, Yavuz (2009). Tahkiye Esaslı Metinlerin Çözümünde Biçimbilimsel Yöntem ve Hüsn ü Aşk Örneği. Journal of Turkish Studies Cem Dilçin Özel Sayısı, Cilt: 33, Sayı: 1, s.s. 87-105.
• BAYRAM, Yavuz (2016). "Tahkiye Esaslı Metinlerin Çözümünde Biçimbilimsel Yöntem ve “Hüsn ü Aşk” Örneği", Eser-i Aşk, Şeyh Galib Hakkında Makaleler ve Bibliyografya (Ed: Hanife. Koncu; Müjgan Çakır; Leyla Alptekin Sarıoğlu), İstanbul: Dergâh Yayınları, s.s. 321-339.
• BAYSAN, Münire (2019). Vladimir Propp Yöntemi Çerçevesinde “Nâmert İle Cömert” Masalının İncelenmesi. Karadeniz Araştırmaları, Cilt: 16, Sayı: 62, s.s. 274-283.
• CAMPBELL, Joseph (2010). Kahramanın Sonsuz Yolculuğu (Çev:Sabri. Gürses), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ÇIBLAK, Nilgün (2005). V. Propp’un Masal Çözümleme Metodu. Türk Dili –Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı:638, s.s. 127-140.
• ÇOBANOĞLU, Özkul (2016). Halkbilimi Kuramları ve Araştırma Yöntemleri Tarihine Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları.
• DEMİR, Rugeş (2022). V. Propp’un Yapısalcı Kuramı Bağlamında Bir Masal Çözümlemesi: “Felaket Şimdi Mi Gelsin Sonra Mı?” Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (ASOBİD), Sayı:12, s.s. 205-224.
• ECO, Umberto (1995). Anlatı Ormanında Altı Gezinti (Çev: Kemal Atakay), İstanbul: Can Yayınları.
• EKİCİ, Metin (2014). "Kuramlar ve Yöntemler", Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, (Ed: M. Öcal Oğuz), Ankara: Grafiker Yayınları, s.s. 61-91.
• GÜNAY, Umay (1975). Elazığ Masalları (İnceleme), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi.
• KAYAOKAY, İlyas (2018). Oedipus Kompleksi Bağlamında Lâmi’î’nin Selâmân u Absâl Mesnevisi. Eurasian Academy of Sciences Social Sciences Journal, Sayı: 17, s.s. 50-63.
• KILIÇ, Esra (2018). Salâmân u Absâl Mesnevisindeki Absâl’ın Kökeni Üzerine. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 4, s.s. 156-166.
• KILIÇ, Gizem Nur (2021). Vladimir Propp’un Yapısal Anlatı Çözümleme Yöntemi Çerçevesinde “Mehmed-Eşkıya” Masalının İncelenmesi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 77, s.s. 56-62.
• KOÇAK, Büşra; KURTLU, Yasemin (2016). Erzurum Halk Masallarından Üç Turunçlar Masalı’nın Vladimir Propp’un Yapısal Anlatı Çözümleme Yöntemine Göre İncelenmesi. Turkish Studies, Cilt: 11, Sayı: 15, s.s. 327-346.
• NUHOĞLU, Mualla Murat (2014). Keloğlan Masallarında Propp Analizinin Dışında Kalan Örnekler. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 5, s.s. 478-486.
• ÖZER, Vahdi (2022). Vladimir Propp’un Masal Çözümleme Metodu Bağlamında “Sarı Öküz” Masalı Üzerine Bir İnceleme. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 5 Sayı: 2, s.s. 251-266.
• PROPP, Vladimir (2024). Masalın Biçimbilimi (Çev: Mehmet Rifat; Sema Rifat), İstanbul: Alfa Yayınları.
• RİCOEUR, Paul (2007). Zaman ve Anlatı 3: Kurmaca Anlatıda Zamanın Biçimlenişi (Çev: Mehmet Rifat), İstanbul Yapı Kredi Yayınları.
• SANDERS, Barry (2010). Öküzün A’sı (Çev: Şehnaz Tahir), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• TEZCAN, Nuran (1979). Bursalı Lâmi'î Çelebi. Türkoloji Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 1, s.s. 305-345.
• TEZCAN, Nuran (2016). Lâmi'î’nin Bazı Eserlerinde Kadın Tipleri ve Kadınla İlgili Düşünceler, Divan Edebiyatına Yeniden Bakış, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• TOPÇU ÜNSAL, Gamze; İNAL, Cihan (2023). Lami’î Çelebi’nin Salâmân u Absâl Mesnevisinde Kahramanın Arketipsel Yolculuğu. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 12, s.s. 107-126.
• TÜRKEL, Ali; ÇETİNKAYA, Meltem (2021). V. Propp’un Masalın Biçimbilimi Yaklaşımı Bağlamında “Kara-Tavuk” Adlı Masalın Çözümlenmesi. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 59, s.s. 158-178.
• ULUDAĞ, Erdoğan (1997). Vak’aya Dayalı Bir Eser Olarak Lâmi’î Çelebi’nin Salâmân u Absâl Mesnevisi (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin-Sadeleştirme) Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• ULUDAĞ, Erdoğan (2009). “Selâmân u Ebsâl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C: 36, ss. 345-346.
• ULUDAĞ, Erdoğan (Haz.) (2013). Salâmân ve Absâl, İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• ULUDAĞ, Erdoğan (2019). Lâmi’î’nin Salâmân u Absâl’ında Tipler ve Kişilikler, (Prof. Dr. Mehmet Arslan’a Armağan), Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 429-467.
• YİĞİT, Süleyman (2018). Lâmî’î’nin Vâmık u Azrâ Mesnevîsinin Vladimir Propp’un Masal Çözümleme Metoduna Göre İncelenmesi. Mecmua, Sayı: 6, s.s. 76-95.
• YÜCEL ÇETİN, Derya (2021). Şeyyâd Hamza’nın Yusuf u Zeliha Mesnevisi’nin Biçim Bilimsel Yöntemle Çözümlemesi. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 25, s.s. 124-137.