İDRÂKİN İHYÂSIYLA BİR ESERİN İNTİBÂHI: “YENİ ‘OSMÂNLI TÂRİH-İ EDEBİYYÂTI”

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 4, 1114 - 1359, 23.12.2025

Hasan Küpeli , Sevda Öztürk

https://doi.org/10.58659/estad.1822130

Öz

İnsan ruhunun hissî ve zihnî derinliklerinin estetiğin süzgecinden geçerek sözlü ya da yazılı ürünlere dönüşmesiyle vücut bulan edebî mahsuller, bir ulusun veya medeniyetin tekâmül sürecini panoramik boyutta anlamlandırmada başlıca başvuru kaynakları arasındadır. Bu açıdan edebiyat tarihçiliği, merceği altına aldığı eserlerin kronolojik kaydını tutmaktan çok onları siyasî, coğrafî, sosyal ve kültürel bağlamlarıyla tahlil ve tetkik etmeyi hedefler. Her ne kadar nazım ve nesri estetik, mantıkî ve dilsel ölçütler etrafında ele alan; metni öncelikle kendi iç yapısı ve kuramsal çerçevesi içinde değerlendiren geniş bir poetika, belâgat ve nazariyat geleneğinden beslenen köklü bir eleştirel mirasımız mevcut olsa da tarihî-sosyolojik ve medeniyet merkezli “edebiyat tarihi” yazıcılığının teşekkülü uzun süre büyük ölçüde tezkirecilik geleneğinin belirleyiciliğinde kaldığından metinlerin tarihsel, toplumsal ve kurumsal bağlamlarıyla ilişkilendirildiği sistematik analizler sınırlı ölçüde gelişebilmiştir. Böyle bir zeminde, bilhassa İkinci Meşrutiyet’le (1908-1920) gelen fikrî yenilenme süreciyle, Köprülüzâde Mehmet Fuat ve Şahabettin Süleyman’ın müştereken kaleme aldıkları Yeni Osmanlı Tarih-i Edebiyatı, edebî metni içinde doğduğu medeniyet havzasının, beslendiği kültürel iklimin ve şekillendiği tarihsel-sosyal dokunun bir tezahürü olarak ele alan yaklaşımıyla Türk edebiyatı tarihi yazıcılığında bu usûl bakımından erken ve etkili örneklerden biri olarak öne çıkmaktadır. Ne var ki 1914’te Arap harfleriyle yapılan ilk neşrinden bugüne kadar tam ve bütüncül bir çeviri yazı çalışmasıyla günümüz okurunun ilgisine ve istifadesine sunulamayan bu metne erişimdeki filolojik güçlükler, eserin getirdiği teorik yeniliklerin ve zengin muhtevasının akademik çevrelerde etraflıca tartışılmasını da önemli ölçüde sınırlandırmıştır. Bu yönüyle çalışmamız, modern Türk edebiyatı tarihçiliğinin temel taşlarından Yeni Osmanlı Tarih-i Edebiyatı’nın tam metninin ilk kez çeviri yazıya aktarımını sunmak suretiyle, söz konusu sınırlılığı aşmayı ve eseri analitik incelemelere açık, şeffaf bir zemin üzerinde yeniden değerlendirilmek üzere gün ışığına çıkarmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Köprülüzâde Mehmet Fuat , Şahabettin Süleyman , Yeni Osmanlı Tarih-i Edebiyatı , Türk Edebiyatı Tarihi , Çeviri Yazı

The Awakening Of A Work Through The Revival Of Intellect: “Yeni ‘Osmânlı Târih-i Edebiyyâtı” (The New Ottoman History of Literature)

Öz

Literary works, emerging from the transformation of the sensory and intellectual depths of the human spirit into verbal or written expression through the filter of aesthetics, stand among the indispensable sources for comprehending, in panoramic scope, the cultural evolution of a nation or civilization. In this respect, literary historiography does not merely record the chronology of texts; it seeks to analyze and interpret them within their political, geographical, social, and cultural contexts. While such an analytical approach to literary interpretation first took shape in the West, the Ottoman-Turkish tradition of literary history remained for centuries constrained by the biographical tezkire model, which privileged the lives of authors over the analysis of texts and thus hindered the emergence of critical, contextual readings of literature. Within this intellectual landscape, and particularly amid the renewal brought about by the Second Constitutional Era (1908–1920), Yeni Osmanlı Târih-i Edebiyatı (The New Ottoman History of Literature), co-authored by Köprülüzâde Mehmed Fuad and Şahabettin Süleyman, broke with methodological orthodoxy. By interpreting the literary text as a manifestation of the civilizational sphere in which it was born, the cultural climate that nourished it, and the historical and social fabric in which it took shape, the work introduced a new perspective to the field. As a milestone in the methodological development of Turkish literary historiography, this work, first printed in 1914 in Ottoman Turkish (Arabic script), has never been made fully accessible to modern readers through a complete transliteration. Its linguistic and paleographic inaccessibility has long obscured the recognition of its theoretical originality and conceptual depth within academic discourse. This study seeks to lift that veil by presenting, for the first time, a full transliteration of Yeni Osmanlı Târih-i Edebiyatı, a cornerstone of modern Turkish literary historiography, thereby bringing the work into clearer view and enabling its renewed analytical exploration.

Anahtar Kelimeler

Köprülüzâde Mehmet Fuat , Şahabettin Süleyman , Yeni Osmanlı Tarih-i Edebiyatı , Turkish Literary Historiography , Transliteration

Kaynakça

• AKÜN, Ömer Faruk (2006). “Bir Türk Edebiyatı Tarihi Yazmak Mümkün Müdür?”, Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, Cilt: 1, Sayı 19, s.s. 107-116.
• ALP, Gökhan (2021). “Edebiyat Tarihi Kaynaklarına Eleştirel Bir Yaklaşım: Osmanlı Müellifleri ve Tuhfe-i Nâilî Örneği”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Cilt: 26, Sayı 26, s.s. 1-21.
• APAYDIN, Dinçer (2010). “Yöntem Bilgisi Açısından Yeni Osmanlı Tarih-i Edebiyatı (Şahabettin Süleyman - Köprülüzâde Mehmet Fuat)”, Yöntem Bilgisi Açısından Osmanlı Dönemi Edebiyat Tarihleri, (Ed: Nâzım Hikmet Polat), Ankara: Kurgan Edebiyat, s.s.125-178.
• CEBE, Günil Özlem Ayaydın (2022). “İngiliz Edebiyatı Tarihi: Giriş”, KÜN Edebiyat ve Kültür Araştırmaları Dergisi, Cilt: 2, Sayı 1, s.s. 19-37.
• KILIÇEL, Yusuf Şerif (2017). Gustave Lanson Edebiyat Tarihinde Usûl-Edebî Metin ve İnsan, İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• KÖPRÜLÜZÂDE, Mehmet Fuat; SÜLEYMAN, Şehabettin (1914). “Yeni Osmanlı Tarih-i Edebiyatı”, İstanbul: Şirket-i Mürettibiyye Matbaası.
• MERİÇ, Cemil (2008). Kırk Ambar Cilt 1 Rümuz-ül Edeb, (Haz: Mahmut Ali Meriç), İstanbul: İletişim Yayınları.
• OKAY, Orhan (1994). “Edebiyat Tarihi”, İslâm Ansiklopedisi, C.10, s.s. 403-405.
• ÖZTÜRK, Furkan (2016). “Ta‘lîm-i Edebiyyât Eleştirel Basım”, İstanbul: DBY Yayınları.
• POLAT, Nâzım Hikmet (2005). “Türk Edebiyatı Tarihçiliği Çalışmalarının Neresindeyiz?”, Beşinci Türk Kültürü Uluslararası Bilgi Şöleni (17 Aralık 2002), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• TUNÇEL, Ayşe Ulusoy (2008). “‘Edebiyat Tarihi’ Kavramına Özel Bir Yaklaşım”, 38. (ICANAS) Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi Bildiri Kitabı, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• TURAL, Sâdık (1986). “‘Edebiyat Tarihi’ Kavramı Etrafında”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt: 1, Sayı 1 s.s. 21-38
• WELLEK, René; Warren, Austin (1993). Edebiyat Teorisi, (Çev: Ömer Faruk Huyugüzel), İzmir: Akademi Kitabevi.