ANSİKLOPEDİK BİLGİNİN EPİSTEMİK MANTIĞI: KÂMÛSU’L-A‘LÂM’IN YAPISAL VE KAVRAMSAL İNŞASI

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 4, 947 - 964, 23.12.2025

Gökhan Alp

https://doi.org/10.58659/estad.1823871

Öz

Kâmûsu’l-A‘lâm tarih, coğrafya ve biyografiyi aynı bilgi mimarisi içinde eklemleyerek bilginin disiplinler arası bir bütünlük içinde yeniden tertip edilmesini hedefleyen kapsamlı bir eserdir. Böylesine önemli bir çalışma ne yazık ki epistemik ve yapısal boyutlarıyla çözümlenmek yerine transkripsiyon temelli aktarım çerçevesinde tutulmuş, dar bir perspektifte sınırlı kalmıştır. Bu tür çalışmalar Kâmûsu’l-A‘lâm’ın bazı özelliklerini görünür kılarken eserin hangi bilgi anlayışına yaslandığını, bilginin nasıl seçilip düzenlendiğini ve hangi dolaşım mantığıyla okura sunulduğunu yani eserin asıl belirleyici yönünü ikinci plana indirgemiştir. Bu çerçevede çalışmanın temel amacı, Kâmûsu’l-A‘lâm’ın yalnızca 19. yüzyıl Osmanlı ansiklopediciliğinin bir örneği olmadığını; aynı zamanda bilginin üretimi, sınıflandırılması ve dolaşıma sokulması bakımından dönemin zihniyet dönüşümünü yansıtan kurucu metinlerden biri olduğunu ortaya koymaktır. Bu perspektiften hareketle makale Kâmûsu’l-A‘lâm’ın yapısal bütünlüğünü, maddeler arasındaki ilişkiler ve bilgi akışının organizasyonu üzerinden analiz ederken; epistemik anlam dünyasını ise müellifin bilgiye yaklaşımı, kaynak kullanımı ve medeniyet algısı ekseninde çözümlemeyi hedeflemektedir. Yöntem olarak çalışmada, Kâmûsu’l-A‘lâm’ın birinci cildindeki üç katmanlı giriş metinleri -“Sâhib ü Tâbi‘-i Kitâbın İfâdesi”, “İfâde-i Merâm”, “İhtârât”- altı cilt boyunca uygulanan alfabetik tertip, çift sütunlu sayfa düzeni, Latin harfli çok dilli sistem ve madde mimarisi gibi unsurlar “yerli” bir ansiklopedicilik pratiği çerçevesinde ortaya konulmaktadır. Tüm bu süreçler sonunda çalışma, Kâmûsu’l-A‘lâm’ın yapısal bütünlüğünü, maddeler arasındaki ilişkiler ve bilgi akışının organizasyonu üzerinden analiz ederken; epistemik anlam dünyasını ise müellifin bilgiye yaklaşımı, kaynak kullanımı ve medeniyet algısı ekseninde çözümlemeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Kâmûsu’l-‘A’lâm , Şemseddin Sami , Biyografi , Ansiklopedi , Sözlük , Tarih , Coğrafya

THE EPISTEMIC LOGIC OF ENCYCLOPEDIC KNOWLEDGE: THE STRUCTURAL AND CONCEPTUAL CONSTRUCTION OF KÂMÛSU’L-A‘LÂM

Öz

Kâmûsu'l-A'lâm is a comprehensive work that combines history, geography, and biography within a single knowledge structure, thus reorganizing and compiling them into an interdisciplinary whole. Unfortunately, such an important study has been confined to a narrow perspective within a transcription-based transfer framework, rather than being analysed in terms of its epistemic and structural dimensions. Such studies highlight certain characteristics of Kâmûsu’l-A‘lâm, but they have relegated to the background the work's fundamental defining aspect: the epistemological framework upon which it is based, how it selects and organises information, and the logic of circulation through which it is presented to the reader. Within this framework, the primary aim of this study is to demonstrate that Kâmûsu’l-A‘lâm is not merely an example of 19th-century Ottoman encyclopaedism; it is also one of the foundational texts reflecting the intellectual transformation of the period in terms of the production, classification and circulation of knowledge. From this perspective, the article analyses the structural integrity of Kâmûsu’l-A‘lâm through the relationships between entries and the organisation of information flow, while aiming to examine its epistemic meaning world based on the author's approach to knowledge, use of sources, and perception of civilisation. As a method in this study, the three-layered introductory texts in the first volume of Kâmûsu’l-A‘lâm, namely “Sâhib ü Tâbi‘-i Kitâbın İfâdesi”, “İfâde-i Merâm”, “İhtâr”, the alphabetical arrangement applied throughout the six volumes, the double-column page layout, the multilingual system using the Latin alphabet, and the article architecture are presented within the framework of a ‘native’ encyclopaedic practice. Throughout these processes, the study analyses the structural integrity of Kâmûsu’l-A‘lâm through the relationships between entries and the organisation of information flow, while aiming to examine its epistemic meaning world based on the author's approach to knowledge, use of sources, and perception of civilisation.

Anahtar Kelimeler

Kâmûsu’l-‘A’lâm , Şemseddin Sami , Biography , Encyclopedia , Dictionary , History , Geography

Kaynakça

• ASLAN, Hatice (2024). Kâmûsü’l-A‘lâm (İnceleme-Metin-Dizin 1. Cilt Sayfa 1-75) [Yüksek Lisans Tezi]. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÇİFTCİ, Ümmü Nur (2023). Osmanlı Dönemi Kaynaklarnıdan Kamusu’l-Alam’a Göre Türkistan [Yüksek Lisans Tezi]. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GÖKTAŞ, Merve Sultan (2023). Kâmûsü’l-A’lâm’da Geçen Kırım-Kafkasya İle İlgili Maddeler Ve Değerlendirmesi [Yüksek Lisans Tezi]. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KAHRAMAN, Dilek (2008). Şemseddin Sâmi’nin Kâmûsu’l-Â’lâm Adlı Eserinin III. ve IV. Cildinde Geçen Eski Türk Edebiyatıyla İlgili Biyografiler [Yüksek Lisans Tezi]. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KIRAÇ, Mustafa (2010). Kâmûsu’l-A’lâm’daki Selçuklularla İlgili Maddelerin Günümüz Alfabesine Dönüşümü (Son üç cilt) [Yüksek Lisans Tezi]. Konya: Selçuk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• LEVEND, Agah Sırrı (1969). Şemsettin Sami. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Mütercim Âsım Efendi (2013), El-Okyânûsu’l-basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi, (Haz. Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• MOHAMAD ALI, Najma (2024). Kâmûsü’l-A‘lâm (İnceleme-Metin-Dizin 1. Cilt Sayfa 75-149) [Yüksek Lisans Tezi]. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• NAZİK, Sıtkı (2008). Şemseddin Sâmî’nin Kâmûsu’l- A’lâm Adlı Eserinin V. ve VI. Cildinde Geçen Osmanlı Şâirlerinin Biyografileri [Yüksek Lisans Tezi]. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• NURO, Kujtim (2019). Albanian Cities in Sami Frasheri’s Encyclopedia “Kamusu’l-a’lam". Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi [Journal of Ottoman Legacy Studies], 6(15), s.s. 309-315.
• ÖZKAN, Hüseyin (2012). Şemseddin Sâmi’nin Kâmûsu’l- Â’lâm’ında İsmi Geçen Osmanlı Dönemi Şair ve Yazarları (I.II. VE III. Cildler) [Yüksek Lisans Tezi]. Qafqaz Üniversitesi Sosyal ve Fen Bilimleri Enstitüsü.
• RENTZSCH, Julian (2015, Ekim 29). Kamusü’l-Alam’a Dair. 4th Internatıonal Conference On Language And Lıterature (Uluslararası Dil Ve Edebiyat Konferansı), Tiran / Arnavutluk.
• Şemseddîn Sâmî. (1889). Kâmûsu’l-A’lâm. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Şemseddîn Sami (2016), Kâmûs-ı Türkî, (Haz: Fazılhak Nergiz - Aziz Enkaçar). İstanbul: Şifa Yayınları.
• TAŞDELEN, Vefa (2014, Ekim 22). Kamus’ül Alȃm’da Felsefi İçerikler. Şemseddin Sami Bilgi Şöleni, Priştine.
• TEK, Şöhret (2005). Şemseddin Sâmî’nin Kamûsu’l-a‘lâm Adlı Eserinin 1. Ve 2. Ciltlerinde Eski Türk Edebiyatı ile İlgili Biyografiler [Yüksek Lisans Tezi]. Kıbrıs: Doğu Akdeniz Üniversitesi.