THE REFLECTION OF GABRIEL, ONE OF THE ARCHANGELS, IN CLASSICAL TURKISH POETRY

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 4, 1050 - 1067, 23.12.2025

Merve Beyza Karabekmez

https://doi.org/10.58659/estad.1824130

Öz

Throughout history, invisible beings have occupied a central position within belief systems. Angels, regarded as the representatives of goodness, exist in many belief systems. In the monotheistic religions, angels have shared duties such as acting as messengers between God and the prophets, protecting human beings, and assisting them. According to Islamic belief, unlike in Judaism and Christianity, angels are created from light and do not commit sin. Among the intellectual sources of Classical Turkish literature, many elements belonging to Islam are found. Among these, matters related to faith in angels, which is one of the fundamental principles of Islamic belief, have held an important place in Classical Turkish poetry. In short, elements associated with Islamic thought have become one of the primary sources shaping the content of Classical Turkish poetry. This article examines the reflection of Gabriel, the angel of revelation among the four archangels, in Classical Turkish poetry within the framework of Islamic conceptions of angels and through a text-centered method of analysis. After briefly stating the common and divergent aspects of the attributes ascribed to Gabriel in Jewish, Christian, and Islamic traditions, the study examines, through relevant couplets, such matters as Gabriel’s identity as a messenger, his communication with the Prophet Muhammad, the conception of Jesus by Mary through his breath, allusions to the Miʿrāj and Sidrat al-Muntahā, Gabriel’s intellect, and Gabriel’s wings. Gabriel, the angel of revelation, is the most frequently mentioned angel in Classical Turkish poetry. In Classical Turkish poetry, Gabriel is referred to with such expressions as “Cibrīl, Cibrīl-i Amīn, Rūh-ı Quds, Rūhü’l-Qudüs, Rūhü’l-Amīn, peyk-i Hudā, peyk-i saʿādet.”

Anahtar Kelimeler

angel , Cibril , Cibrīl-i Amīn , Rūh-ı Quds , Rūhü’l-Qudüs , Rūhü’l-Amīn , universal ıntellect , sidre , Sidretü’l-Müntehâ

BÜYÜK MELEKLERDEN CEBRAİL’İN KLASİK TÜRK ŞİİRİNE YANSIMASI

Öz

Tarih boyunca görünmeyen varlıklar, inanç sistemlerinde merkezî bir konumda olmuştur. İyiliğin temsilcisi olarak görülen melekler, pek çok inanç sisteminde bulunmaktadır. Semavi dinlerde meleklerin Allah ile peygamber arasında bir elçi olması, insanları koruması ve yardım etmesi gibi ortak görevleri vardır. İslam inancına göre Yahudilik ile Hristiyanlıktan farklı olarak melekler nurdan yaratılmıştır ve günah işlemezler. Klasik Türk edebiyatının fikrî kaynakları arasında İslam dinine ait birçok unsur yer almaktadır. Bunlar arasında İslam inancının temel esaslarından biri olan meleklere imanla ilgili hususlar klasik Türk şiirinde önemli bir yer tutmuştur. Kısaca İslâmî düşünceyle bağlantılı unsurlar, klasik Türk şiirinin muhtevasını şekillendiren başlıca kaynaklardan biri hâline gelmiştir. Bu makale, dört büyük melek arasında vahiy meleği olan Cebrail’in klasik Türk şiirindeki yansımasını İslamiyet’in melek telakkisi çerçevesinde ve metin merkezli bir inceleme yöntemiyle ele almaktadır. Çalışmada Yahudilik, Hristiyanlık ile İslam geleneğinde Cebrail’e atfedilen niteliklerin ortak ve ayrışan yönleri kısaca ifade edildikten sonra, divan şiirinde Cebrail, haberci kimliği, Hz. Peygamber’le iletişimi, üflemesiyle Hz. Meryem’in Hz. İsa’ya gebe kalması, Miraç ve Sidretü’l-Müntehâ telmihleri, Cebrail’in aklı ve Cebrail’in kanatları gibi hususlar ilgili beyitler üzerinden incelenmiştir. Vahiy meleği olan Cebrail, klasik Türk şiirinde en çok ismi zikredilen melektir. Cebrail, klasik Türk şiirinde “Cibrîl, Cibrîl-i Emîn, Rûh-ı Kuds, Rûhü’l Kudüs, Rûhü’l Emîn, peyk-i Hudâ, peyk-i saadet” terkipleriyle anılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Cibrîl , Cibrîl-i Emîn , rûh-ı kuds , rûhü’l kudüs , rûhü’l emîn , akl-ı küll , sidre , Sidretü’l-Müntehâ

Kaynakça

• AKKUŞ, Metin (2018). Nefî Divanı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, e-Kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57741,nefi-divanipdf.pdf?0es, (ET:11.10.2025)
• AYDIN, Hüseyin (2013). “Meleklere İman”, İslam İnanç Esasları El Kitabı, (Ed: Şaban Ali Düzgün), Ankara: Grafiker Yayınları, s.s. 121–144.
• AVŞAR, Ziya (2017). Revânî Divanı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, e-Kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56143,revani-divanipdf.pdf?0, (ET:08.10.2025)
• BİLKAN, A. Fuat (1997). Nâbî Dîvanı I-II, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Enoch’un Kitabı Etyopya ve Slav Versiyonu (2020). (Çev.: Renan Seçkin), İstanbul: Mavi Kalem Yayınevi. ERBAŞ, Ali (2012). Melekler Âlemi, İstanbul: Paradoks Kitap.
• ERSOY, Ersen (2021). Dîvân-ı Hafî, (Ed.: Nihat Öztoprak), Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi
• ERSOYLU, Halil (1981). Cem Sultan’ın Türkçe Divan’ı, İstanbul: Kervan Kitapçılık.
• ERÜNSAL, İsmail (1983). Cafer Çelebi The Life and Work of Tâcî-zâde Ca‘fer Çelebi, with a Critical Edition of his Dîvân, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• GÖNEL, Hüseyin (2013). Rusçuklu Zarîfî Dîvânı, Ankara: Grafiker Yay.
• GÜNDÜZ, Şinasi; SARIKÇIOĞLU, Ekrem; ÜNAL, Yavuz (2016). Dinlerde Yükseliş Motifleri ve İslam’da Miraç, İstanbul: Vadi Yayınları.
• HANBEL, A. b. (2014). el-Müsned, C.17., (Çev.: Hüseyin Yıldız, Hasan Yıldız), İstanbul: Ocak Yayıncılık.
• KARAKÖSE, Saadet (2017). Nev‘î-zâde Atâyî Dîvânı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, e-Kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55734,nevi-zade-atayi-divanipdf.pdf?0 (ET:09.10.2025)
• KARAMAN, Hayreddin; ÇAĞRICI, Mustafa; DÖNMEZ, İ. Kafi; GÜMÜŞ, Sadrettin (2014). Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir, C.1, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• KARAMAN, Hayreddin; ÇAĞRICI, Mustafa; DÖNMEZ, İ. Kafi; GÜMÜŞ, Sadrettin (2021). Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir, C. 3, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• KARAMAN, Hayreddin; ÇAĞRICI, Mustafa; DÖNMEZ, İ. Kafi; GÜMÜŞ, Sadrettin (2008). Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir, C. 5, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• KAVAZ, İbrahim; ONUR, M. Naci (1996). Harputlu Rahmî Divanı, Ankara: İzzet Paşa Yayınları.
• KILIÇ, Muzaffer (2022). Edirneli Mecdî Dîvân, İstanbul: DBY Yayınları.
• Kitâb-ı Mukaddes (1974). Eski ve Yeni Ahit (Tevrat ve İncil), İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi.
• Kitâb-ı Mukaddes: Tobit, https://www.kutsalkitap.net/bible/tr/index.php?id=1271&mc=3&sc=1259 ET: 12.11.2025
• KURTOĞLU, Orhan (2017). Zâtî Dîvânı (Gazeller Dışındaki Şiirler), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, e-Kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56164,zati-divanipdf.pdf?0, (ET. 08.11.2025).
• KUYUMCU, Fehmi (1982). Kuddûsî Dîvânı, İstanbul: Gaye Matbaacılık Sanayii.
• KÜÇÜK, Sabahattin (1994). Bâkî Divanı (Tenkitli Basım), Ankara: TDK Yayınları.
• MEVDUDİ, Ebu'l-ala (1987). Tefhimu’l Kur’an: Kur'an'ın Anlamı ve Tefsiri, C. 6, (Çev. Muhammed Han Kayani, Yusuf Karaca, Nazife Şişman, İsmail Bosnalı, Ali Ünal, Hamdi Aktaş), İstanbul: İnsan Yayınları.
• OKÇU, Naci (1993). Şeyh Gâlib Dîvânı, Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri, Şiirlerinin Umûmî Tahlîli ve Divânın Tenkidli Metni, C.I, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ÖZKARA, Derya (2017). Ayntablı Hâfız Dîvânı, Ankara: Grafiker Yayınları.
• PARLATIR, İsmail (2012). Fuzûlî Türkçe Divan, Ankara: Akçağ Yayınları.
• SERDAR, Murat (2008). “Semavi Dinlerde Dört Büyük Melek (Cebrail, Mikail, İsrafil, Azrail)”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13/2, s.s. 227–245.
• ŞENTÜRK, A. Atilla. (2017). “Cebrail”, Osmanlı Şiir Kılavuzu, İstanbul: Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi Yayınları, C. 2, s.s. 363-365.
• ŞEYRAN, M. Beyza (2020). Klasik Türk Şiirinde Melek Düşüncesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
• TARLAN, A. Nihat (1992). Hayâlî Bey Dîvân, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tefsir (Diyanet Meali), https://kuran.diyanet.gov.tr/Tefsir/, (ET: 01.11.2025).
• TURAN, Lokman (1998). Yenişehirli Avnî Bey Divanı'nın Tahlili. Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• ÜZGÖR, Tahir (1991). Fehîm-i Kadîm: Hayatı, Sanatı, Dîvân’ı ve Metnin Bugünkü Türkçesi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• ULUDAĞ, Süleyman (2009). “Sidretü’l-Müntehâ”, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, C. 37, s.s. 151–152.
• YAVUZ, Kemal; YAVUZ, Orhan (2016). Muhibbî Divanı Bütün Şiirleri, C. 1, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• YAVUZ, Y. Şevki; ÜNAL, Zeki (1993). “Cebrail”, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, C. 7, s.s. 202-204.