ELBİSTANLI AHMED HAYÂTÎ EFENDİ VE KUR’ÂN-I KERÎM’DEKİ SÛRELERLE İLGİLİ ESERİ: RİSÂLE FÎ ‘ADEDİ’S-SÜVERİ’L-KUR’ÂNİYYE

Yıl 2021, Cilt: 4 Sayı: 1, 35 - 84, 25.02.2021

Mustafa Özkat

Öz

Şairliğinden ziyade şârih ve ilim adamı olarak devrinde iyi bir şöhret kazanmış olan Ahmed Hayâtî Efendi, 1751 yılında Elbistan’da doğmuştur. Köklü bir aileye mensup olan Hayâtî, Elbistan ve İstanbul’da iyi bir eğitim almış ve dedesinin vefatı üzerine genç yaşta Elbistan müftülüğüne atanmıştır. 10 yıl sürdürdüğü bu görevinden sonra Ayasofya ve Köprülü Darülhadis Medreselerinde müderrislik, Saraybosna ve Bağdat kadılıkları gibi pek çok devlet memuriyetlerinde bulunmuştur. Eser verebilecek ve şerh yapacak düzeyde Arapça, Farsça ve Türkçeye vâkıf olan Ahmed Hayâtî, zamanının her anını verimli kullanmayı bilmiş; dil, edebiyat, mantık ve din konularında yirmi civarında eser kaleme almış çok yönlü bir şahsiyettir. Özellikle Tuhfe-i Vehbî şerhi ile adından söz ettiren Ahmed Hayâtî, 3 Şubat 1814’te İstanbul’da vefat ettiğinde, yaklaşık 400 kitap barındıran kütüphanesini de bir kültür mirası olarak bırakmıştır. Bu makalemizde, şairin hayatı ve eserleri hakkında bilgi verildikten sonra, bugüne kadar ele geçirilememiş bir eseri tanıtılmaya çalışılacaktır. Kütüphane kayıtlarına “Saçaklı-zâde Mehmed b. Ebî Bekr Mar'aşî” adlı bir müellife mal edilerek “Manzûme-i ‘İlm-i Kur’ân” adıyla geçmiş olan söz konusu eserde (Milli Kütüphane, No: 06 Mil Yz A 7499/3, vr. 15b-17b) herhangi bir başlık bulunmamaktadır. Ahmed Hayâtî’den bahseden iki biyografik eserde “Risâletü fî ʿAdedi’s-Süver ve Baʿzı Ahvâli’l-Kırâʾe” ya da “Risâle fî-Adedi’s-Suver” gibi adlarla anılan bu eser, Kur’ân-ı Kerîm’deki sûrelerin adlarını ve âyet sayılarını konu edinmektedir. 69 beyitlik bu manzûme, “Suver-i Kur’ân” türündeki Türkçe eserlerin son halkalarından birini oluşturmaktadır. Eser, şairin kendisi ve eseri hakkında bilgi verdiği bir girişin ardından, bir mukaddime (ön söz), üç bâb (bölüm) ve bir hatime (sonuç) olarak bölümlenmiştir. Büyük bölümü “elif” harfiyle kafiyelenmiş olan eserde, şairin neden böyle bir yöntem uyguladığını açıklayan ifadeye rastlanmamaktadır. Muhtemelen “vahdet” anlayışı nedeniyle böyle bir yönteme başvurmuş olan şair, eserini yazarken Suyûtî(ö. 1505)’nin el-İtkân adlı eserinden geniş ölçüde yararlanmıştır. Bunu, eserinin giriş ve sonuç kısımlarında kendisi de bizzat dile getirmiştir. Öğretici tarzdaki bu eser, edebî açıdan çok fazla bir değer taşımasa da türünün kayda değer örnekleri arasında yer alacaktır.

Anahtar Kelimeler

Elbistan, Ahmed Hayâtî, Tuhfe-i Vehbî Şerhi, Suver-i Kur'ân, Risâle fî-Adedi’s-Suver

Kaynakça

• Âkifzâde, Kitâbu’l-Mecmû’ fi’l-Meşhûd ve’l-Mesmû’, Millet Kütüphanesi, Ali Emiri, Arabi No: 2527, s. 172.
• AKPINAR, Ali (2009), “Kur’an Sûrelerinin İsimlerine Dair Yazılmış Mensûr ve Manzûm Eserler ve Manzûm Bir Örnek”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: XIII/1, Sivas, s. 5-18.
• AKPINAR, Cemil (1998), “Ahmed Hayâtî”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: XVII, s. 14-16, İstanbul.
• Bağdatlı İsmail Paşa (1951), Hediyyetü’l-Ârifîn Esmâ’ül-Müellifîn ve Âsâru’n-Musannifîn, (İstinsah: Muallim Kilisli Rıfat Bilge-İbnü’l-Emin Mahmud Kemal İnal-Avni Aktuç), İstanbul: MEB. Yay., (Cilt: 1, s. 183).
• BİRIŞIK, Abdülhamit (2009), “Sûre”, TDVİA, Cilt: 37, İstanbul, s. 538-539.
• Bursalı Mehmed Tâhir (1315), Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i ‘Âmire, (Cilt: I, s. 284; Cilt: III, s. 213-214).
• ÇONKOR, Burhan (2018), “Latîfî’nin “Esmâü süveri’l-Kur’ân” İsimli Manzûm Sûre Tertibi: Yazma Nüshaları, Metin ve Değerlendirme”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Karatekin Edebiyat Fakültesi Dergisi KAREFAD, Cilt: 6, Sayı: 2, Ekim 2018, s. 35-50.
• DİKİCİ, Recep (2005), “Türkiye Kütüphanelerinde Yazma ve Matbu Eserleri Olan Kahramanmaraşlı Âlim, Edip ve Şairler”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu 6-8 Mayıs 2004, Birinci Cilt, İstanbul: Maraşder-Kahramanmaraş Belediyesi Yay., s. 29-41.
• Fatîn Dâvûd (1271), Tezkire-i Hâtimetü’l-Eş‘âr, Der-sa‘âdet: İstihkâm Alayları Litoğrafya Dest-gâhı.
• GÖZİTOK, Mehmet Akif (2016), “Manzum Sözlük Geleneğimizin Kayıp Halkası: Nazm-ı Bedî”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], Sayı: 55, Erzurum, s. 127-148.
• GÜNDÜZ, Orhan; BİRİCİK, Halil Selçuk; YENİTERZİ, Emine (2018), Muhammed İzzeddin Doğanhisârî’nin Mevlid ve Kasideleri, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, s. 84-91.
• İMAMOĞLU, İbrahim Hakkı (2011), Celâleddîn es-Suyûtî ve Kur’an İlimlerindeki Yeri (el-İtkân Örneği), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi SBE. Temel İslam Bilimleri (Tefsir) ABD., Ankara.
• KAPLAN, Yunus (2016), “Kur’an Sûrelerine Dair Yazılmış Manzum Bir Örnek: Dâ’î ve Suverü’l-Kur’an’ı”, Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, Volume: 2, Issue: 1, Winter, s. 267-280.
• KAPLAN, Yunus (2017), “Kur’ân Sûrelerine Dair Yazılmış Manzum Bir Örnek Daha: Senâ’î ve Suverü’l-Kur’ân’ı”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SUTAD), Konya, Sayı: 41, Bahar 2017, s. 1-12.
• KAPLAN, Yunus (2019), “Abdulbârî Âdem Çelebi ve ‘Mu‘înü’l-Hıfz’ Adlı Suverü’l-Kur’ânı”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 23, İstanbul, s. 479-502.
• KESKİN, Hasan (2009), “Âyetlerin Sayısı Hakkındaki İhtilaf Nedenleri”, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: XIII/2 - 2009, s. 49-67.
• KILIÇARSLAN, Orhan (2020), “Hayâtî-zâde Şeref Halîl ve Rûhu’l-Edeb Adlı Arapça-Türkçe Manzum Sözlüğü”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 25, İstanbul, s. 689-728.
• KIRBIYIK, Mehmet (2013), “Klâsik Türk Edebiyatı Öğretici Manzum Eserleri Üzerine Bazı Düşünceler”, (Uluslararası Eğitimde Değişim ve Yeni Yönelimler Sempozyumu) International Symposium on Changesand New Trends in Education, Necmettin Erbakan Ü. Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fak., 22-24 Kasım 2013, Konya, s. 1-8. https://docplayer.biz.tr/668748-Table-of-contents-volume-iii.html
• KUTSAL, Nalan (2017), Hayâtî’nin Tuhfe-i Vehbî Şerhi Üzerine Bir Sözlük İncelemesi, YYLT, İstanbul Üniversitesi SBE. Türk Dili ve Edebiyatı ABD., İstanbul.
• ÖZALP, Ömer Hakan (2010), Tuhfe Şârihi Hayâtî Ahmed Efendi (1751/2 - 1814) Şiirleri, Kütüphanesi ve Tehâfüt-i Müstahrece’si, İstanbul: Özgü Yayınevi.
• ÖZKAN, Halit (2010), “Suyûtî”, TDVİA., Cilt: 38, İstanbul, s. 188-198.
• ÖZKAT, Mustafa (2016), “Trabzonlu Şâkir Ahmed Paşa (öl. H. 1234/1819) ve Dikkatlerden Kaçan Bir Eseri: Hulâsatü’l-Ahkâm”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, Sayı: 35, İstanbul, s. 195-246.
• SEVGİ, Ahmet (1987), Lâtîfî (Hayatı ve Eserleri) İnceleme-Metin, YDT., Gazi Üniversitesi SBE., Türk Dili ve Edebiyatı Böl., Ankara.
• SÖYLEMEZ, İdris (2019a), “Kur’ân Sûrelerine Dair Yazılmış Manzum Bir Örnek: Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’nin Tertib-i Süveri’l-Kur’ân’ı”, Universal Journal of Theology (UJTE), Cilt: IV, Sayı: 1, s. 1-14.
• SÖYLEMEZ, İdris (2019b), “Kur’ân Sûrelerinin İsmini İhtiva Eden Manzûm Bir Örnek: 16. Yüzyıl Şairlerinden Rumelili Bir Şair Mücellî ve Süveri’l-Kur’ân Manzûmesi”, International Social Sciences Studies Journal (SSS Journal), Vol: 5, Issue: 46, pp. 5579-5587.
• ŞAHİN, Özlem (2016), Ahmed Hayâtî-yi Elbistânî’nin Şerh-i Tuhfe-yi Vehbî Adlı Eseri ‘Şerhü Tuhfeti’l-Manzûmeti’d-Dürriyye fî-Lügati’l-Fârisiyye ve’d-Deriyye’ (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), YDT., Erciyes Üniversitesi SBE. Türk Dili ve Ed. ABD. Eski Türk Edebiyatı BD., Kayseri.
• Şemseddin Sâmî (1314-1316), Kâmusu’l-A’lâm, Cilt: 3-4, İstanbul: Mihran Mat.
• Şeref Halîl Efendi (1265), Efkârü’l-Ceberût fî Tercümeti Esrâri’l-Melekût, İstanbul: Dâru’t-Tıbâ’ati’l-Âmire.
• Şeyhî Mehmed (1275), Nazmü’l-Ehemm, İstanbul: Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye.
• YALAP, Hakan (2016), Dîvân-ı Refdî, University of Belgrade Yay., Belgrade.
• YILDIZ, Âlim (2008), “Şakir Ahmed Paşa’nın ‘Tertîb-i Nefîs’ Mesnevîsi”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: XII/2, s. 179-223.
• YILMAZ, Kemal (2018), Efkâr el-Ceberût fî Tercemeti Esrâr el-Melekût’un Osmanlı Bilim Tarihindeki Yeri, YYLT., Ankara Üniversitesi SBE., Felsefe ABD., Ankara.
• YILMAZ, Oğuz (2019), “Tecvîd Eğitim-Öğretiminde Manzûm Eser Yazma Geleneğine Bir Örnek: Şeyhî’nin Nazmu’l-Ehemm’i (Tenkitli Metin)”, Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 2, s. 1051-1116.