BÂKÎ DİVANI’NDA GAMZE

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 170 - 205, 23.03.2023

Özlem Şahin

https://doi.org/10.58659/estad.1257959

Cited By: 1

Öz

Bâkî, 16. yüzyılın en meşhur şairlerinden olup Sultânü’ş-şuarâ İstanbul Türkçesinin dil özelliklerini şiirine yansıtmış, aruzu şiirlerinde başarılı bir şekilde tatbik etmiştir. Şiirlerinde yer alan çeşitli mahallî unsurlardan anlaşılacağı üzere bulunduğu toplumun katmanlarına inebilmeyi başaran şair, Osmanlı’nın güçlü ve gösterişli dönemini yansıtmada da önemli bir rol oynamıştır. Dönemin şuara tezkirelerinde kendisinden övgüyle bahsedilen şaire, divan şairleri her dönem ilgi göstermişler, şiirlerine yazılan nazirelerle Bâkî her dönem güncel ve bilinir olmuştur. Şiirdeki ustalığıyla Anadolu sahası dışında da şöhret kazanan şair zarif hayallerle işlediği nükteli şiir anlayışıyla bilinir. Nüktedanlığı, tatlı dili ve zekâsıyla meclislerin aranan yüzü olan Bâkî; şiirlerinde işreti, aşkı ve sevgiliyi tüm güzelliği ve çekiciliğiyle anlatmıştır. Özellikle şiirlerindeki sevgili tipi, şairin ince hayal dünyasını yansıtması bakımından önemlidir.
Sevgilinin kaş, göz, kirpik, saç gibi çeşitli güzellik unsurları Bâkî’nin elinde gergef gibi işlenmiştir. Bu işlenen güzelliklerden bir diğeri de sevgilinin “gamzesi”dir. Yan bakış, süzgün bakış, göz kenarıyla bakma manalarına gelen “gamze”, kuvvet ve tesir bakımından en etkili güzellik unsurlarının başında gelmektedir. Kaş, göz ve kirpiğin ortak hücumu olan “gamze”, sevgilinin en güçlü silahıdır. Bâkî, Divan’ında “gamze”yi çok çeşitli şekillerde konu edinmiş, ona çok farklı anlam ve işlevler yüklemiştir. Şiirlerde bazen komutan, bazen ayyaş, bazen de büyücü bir cadı olmasıyla bizi şaşırtan “gamze”, Divan’ın 70 yerinde geçmektedir. Bu çalışmada “gamze”nin geçtiği tüm beyitler üzerinden bir tasnif yapılarak şairin “gamze”yi nasıl ele aldığı incelenmiştir

Anahtar Kelimeler

Baki, Baki Divanı, gamze, sevgili, bakış

Kaynakça

• AKA, İ. (2012). “Timur”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.41, s.s.173-177.
• AKKUŞ, Metin (2018). Nefi Divanı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• AKÜN, Ö. Faruk (1994). “Divan Edebiyatı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.9, s.s. 389-427.
• ALTINEL ÇOBAN, N. Yeşim; KARADENİZ GÜNEY, Şirin (2020). “Hâmâmîzâde “İsmâil Dede Efendi’nin 25 Murabba Bestesinin Biçim Analizi”, İdil Sanat ve Dil Dergisi, C.1, s.s.1715-1737.
• AND, Metin (1982). Osmanlı Şenliklerinde Türk Sanatları, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• ATALAY, Buse (2017). “Klasik Türk Edebiyatında Tatar”, Kesit Akademi Dergisi, S.9, s.s.413-425.
• BAŞÇETİN, M. Yasin (2019). Yanyalı Süleyman Efendi’nin Şerh-i Dîvân-ı Urfî Adlı Eseri (İnceleme-Transkripsiyonlu Metin-Şerh Sözlüğü), Doktora Tezi, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Ankara.
• BATİSLAM, H. Dilek (2018). “Divan Şiirinde Şâne (Tarak) Redifli Gazeller”, Littera Turca, C.4, S.3, s.s.637-648.
• BOZKURT, Kenan (2017). “Bâkî’nin Şiirlerinde Tasavvuf, Aşkın Ezelî Boyutu ve Güzellik”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.10, S.54, s.s.22-36.
• BOZKURT, Nebi (2022). “Kılıç”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 25, s.s.405-407.
• CEBECİOĞLU, Ethem (2004). Tasavvuf Terimleri & Deyimleri Sözlüğü (2. Baskı), İstanbul: Anka Yayınları.
• ÇAĞBAYIR, Yaşar (2007). Ötüken Türkçe Sözlük, İstanbul: Ötüken Neşriyat, C.2, s.s.1059-2285.
• ÇAĞMAN, Filiz (2022). “Katı’”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.25, s.s.32-35.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed (1971). Necâti Bey Divânı’nın Tahlîli, Ankara: MEB Yayınları.
• ÇELİK, Fatma; ŞİŞMAN, Recep (2019). “Bâkî Divanı’na Yansıyanlar: Kılıç”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.12, S.63, s.s.72-80.
• ÇELTİK, Halil (2010). “Âşığın Trajik İkilemi: Vuslat ve Ayrılık”, Turkish Studies, C.5, S.3, s.s.135-145.
• ÇINARCI, Mehmed Nuri (2011). Mustafa Şem’î’nin Şerh-i Dîvân-ı Şâhî Adlı Eseri (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük), Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• ÇORAK, Reyhan (2002). Klasik Edebiyatta Sevgilide Göz, Kirpik ve Kaş Üzerine Benzetmeler, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Adana.
• DEVELLİOĞLU, Ferit (2013). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, (30.Baskı), (Yayına yeniden hazırlayan: Aydın Sami Güneyçal), Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• DİLÇİN, Cem (2009). Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• DUMAN, Ali (2021). “Klasik Türk Şiirinde Kılıç (15-16. Yüzyıl Divanların Göre)”, International Journal of Filologia, C.4, S.6, s.s.164-202.
• EREN Abdullah (2016). Naz Kitabı (Klasik Türk Şiirinde Naz), İstanbul: Gece Kitaplığı.
• ERKAL, Abdulkadir (2007). “Divan Şiirinde Afyon ve Esrar”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.33, s.s.25-60.
• GÖK, Selim (2019). “Nedim Divanı’nda Gözün Tahlili”. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, C.7, S.18, s.s.179-209.
• GÖNEL, Hüseyin (2010). “Divan Şiirinde Sevgiliye Dair”, Turkish Studies, C.5, S.3, s.s.208-222.
• GÜLTEKİN, İbrahim (2012). “Kasidelerde Hz. Ali ve Hz. Ali’ye Dair Unsurların Kullanımına Yönelik Tespit ve Değerlendirmeler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S.62, s.s.17-44.
• İPEKTEN, Halûk (2012). Fuzûlî-Hayatı-Sanatı-Eserleri-Bazı Şiirlerinin Açıklamaları (9. Baskı), Ankara: Akçağ Yayınları.
• İŞÇİ, Filiz (2017). 15-19. Yüzyıl Divanlarına Göre Divan Şiirinde Zülüf, Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Afyon.
• KAHRAMAN ÇINAR, Aslı (2022). Bozkırın Üç Kadim Sembolü: Kurt, Kartal, Geyik, İstanbul: KDY Akademi.
• KALPAKLI, Fatma (2021). “Alageyik Filmi ile Avcı Filmindeki Geyik İmgesine Karşılaştırmalı Bir Bakış”, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, S.24, s.s.1096-1112.
• KANAR, Mehmet (2010). Farsça-Türkçe Sözlük (2. Baskı). İstanbul: Say Yayınları.
• KARABEY, Turgut (2012). Ahmed Paşa, Hayatı-Sanatı-Eserleri-Bazı Şiirlerinin Açıklamaları (4. Baskı), Ankara: Akçağ Yayınları.
• KAPLAN, Hasan (2018). Zülfikar’ın Divan Şiirine Yansımaları, IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) Bildiriler Kitabı, Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Türk Kültürü Açısından Hacı Bektaş-ı Velî Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları, s.s.789- 844.
• KEMAL, Yaşar (1981). Üç Anadolu Efsanesi (6. Baskı), İzmir: Cem Yayınları.
• KOŞİK, H. Sercan (2021). “Divan Şiirinde Farklı Türleriyle Yer Alan Bir Savaş Aleti: Kılıç”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, C.8, S.20, s.s.9-38.
• KÖKSAL, M. Fatih (2000). “Bir Okçuluk Terimi: “Kurban” ve Divan Şiirinde Kullanımı Üzerine”, Türklük Bilimi Araştırmaları, S.9, s.s.191-201.
• KURNAZ, Cemal (2012). Hayâlî Bey Divanının Tahlili, Ankara: Kurgan Edebiyat Yayınları.
• KÜÇÜK, Sabahattin (2017). Bâkî Dîvânı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• LEVEND, A. Sırrı (1984). Divan Edebiyatı (Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar), İstanbul: Enderun Kitabevi.
• MAZIOĞLU, Hasibe (1983). “Eski Türk Edebiyatı”, Türk Ansiklopedisi, C.32, s.s.80-134.
• ONAY, A. Talat (2021). Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü (Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı): Haz. Cemal Kurnaz, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• ÖZ, Mustafa (2013). “Zülfikar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 44, s.s.553-554.
• ÖZTÜRK, Furkan (2016). “Bâkî Divanı Sözlüğü (Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük)”, İstanbul: DBY Yayınları.
• PALA, İskender (1992). “Bezm-i Elest”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.6, s.s.108.
• PALA, İskender (1999). Âh mine’l-Aşk, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• PALA, İskender (2004). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü (18. Basım), İstanbul: Kapı Yayınları.
• PIRLANTA, İsmail (2015). Orta Çağ İslam Dünyasında Gizemli Yapılanma Ayyarlar, İstanbul: Hikmetevi Yayınları.
• SEFERCİOĞLU, Nejat (1990). Nev’î Divanı’nın Tahlili, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ŞAHİN, E. Beyza (2015). Şemî Şemullâh’ın Şerh-i Dîvân-ı Hâfız’ı (İnceleme- Metin-Sözlük), Yüksek Lisans Tezi, Fatih Üniversitesi, İstanbul.
• ŞAHİN ÖZTAŞ, Esma (2022). Bâkî Dîvânı’nda Osmanlı Toplum Hayatı, İstanbul: Yelkenli Yayınevi.
• ŞAHİN, K. Şamil (2009). Sevgilinin Güzellik Unsurlarından Saç, Kaş, Kirpik, Hat, Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale Üniversitesi, Kırıkkale.
• ŞEMSEDDİN, Sami (2010). Kâmûs-ı Türkî, Yayına Hazırlayan: Paşa Yavuzarslan, Ankara: TDK Yayınları.
• ŞENTÜRK, A. Atillâ (2015). “Okçuluk Tarihine Yeni bir Kaynak Olarak Osmanlı Şiiri”, M. Ali Tanyeri’nin Anısına Makaleler, İstanbul: Ülke Kitapları, s.s.71-142.
• ŞENTÜRK, A. Atillâ (2021). Osmanlı Şiir Kılavuzu-5, İstanbul: DBY Yayınları. TARLAN, A. Nihat (2013). Fuzûlî Divanı Şerhi (7. Baskı), Ankara: Akçağ Yayınları.
• TOLASA, Harun (1973). Ahmed Paşa’nın Şiir Dünyası, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• TÖKEL, D. Ali (2016). Divan Şiirinde Şahıslar Mitolojisi, İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Yayınları.
• ULUDAĞ, Süleyman (1999). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü (4.Baskı), İstanbul: Marifet Yayınları.
• UZUN, Mustafa İsmet (1993). “Can”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.7, s.s. 138-139.
• UZUN, Şerife (2009). “Şair Sultanlarının Şiirlerinde Hacca Dair Unsurlar”, İstem, Yıl:7, S.13, s.s. 331-340.
• YALTKAYA, M. Şerafeddin (1936). “Türklere Dair Arapça Şiirler”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Türkiyat Mecmuası, S.5, s.s. 307-326.
• YAZICI, Tahsin (1993). “Çeşm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.8, s.s.276.
• YILDIRIM, Nimet (2008). “Rüstem-i Zâl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.35, s.s.294-295.