NAZİRE GELENEĞİ BAĞLAMINDA VE REDİFLERİN İZİNDE ELMASIN IŞILTISINI TAKİP ETMEK

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 3, 665 - 718, 25.09.2023

Kamile Çetin , Merve Uzunburun

https://doi.org/10.58659/estad.1346878

Öz

Değerli taşlar, parıltılarıyla ve kıymetli oluşlarıyla Klâsik Türk edebiyatı şairlerinin dikkatini çekmiştir. Işıl ışıl görüntüsü ve kendisine mahsus birçok özelliği sebebiyle en eski dönemlerden itibaren teveccüh gösterilen elmas da bunlardan biridir. Farklı yüzyıllara ait Divanlardan yapılan taramalar sonucu, 18. asırdan itibaren şiirlerde elmas kelimesinin redif olarak yer almaya başladığı belirlenmiştir. Bu bağlamda, 18. yüzyıl şairlerinden Nakşî, Şeyh Gâlib, Muvakkit-zâde Muhammed Pertev, Bâ’is ve Mehmed Şerîf’e ait beş gazel tespit edilmiştir. 19. yüzyıl ediplerinden Keçeci-zâde İzzet Mollâ ve Antepli Aynî birer gazel ve Zîver Paşa bir kıt’a yazmıştır. Bu şiirler, “-i elmâs” redifiyle ve Mef’ûlü Mefâ’îlü Mefâ’îlü Fe’ulün kalıbıyla kaleme alınmıştır. Hem kronolojik açıdan hem de muhteva itibarıyla değerlendirildiğinde, Nakşî’nin gazelinin zemin şiir, diğerlerinin ona yazılmış nazireler olduğu sonucuna varılabilir. 19. asırdan Sahaflar Şeyhi-zâde Es’ad Mehmed Efendi, Nu’man Mâhir, Tâhir Selâm Bey, “-ı elmâs” redifi ve Fe’ilâtün Fe’ilâtün Fe’ilâtün Fe’ilün kalıbıyla birer, Zîver Paşa ise iki gazel yazmıştır. Tâhir Selâm Bey dışındaki şairler, gazellerinin makta beyitlerinde

birbirlerinin mahlaslarını söylemişlerdir. Bu durumda onun gazeli zemin şiir, diğerleri ona yazılmış nazireler olarak düşünülebilir. Şeyhülislâm Ârif Hikmet Bey Divanı’nda ise aynı vezin ve aruz kalıbıyla kaleme alınmış bir matla vardır. Ayrıca Zîver Paşa’nın, redifi “elmâs”, kalıbı Mefâ’îlün Mefâ’îlün Mefâ’îlün Mefâ’îlün olan yedi beyitlik bir gazeli daha bulunmaktadır.
Çalışmada, bahsi geçen şairlere ait gazeller ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Redifler ekseninde, şiirlerde yer alan müşterek ve farklı özellikler ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Elmas Redifli Gazeller, Divan, Nazire

Kaynakça

• ABDÜLAZİZ BEY (1995). Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri Toplum Hayatı. (Yayına Hz. Kâzım Arısan-Duygu Arısan Günay), İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• AÇIL, Berat (2008). “Divan Şiirinde Güneş İmgesinin Mahşer Güneşine Evrilmesi”, Kritik, I, s. 116-140.
• AKARSU, Şeyda (2022). Dövme Sanatı (Tattoo) ve Deri, Ankara: İksad Publishing House.
• AKSOY, Ömer Asım (1984). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü II Deyimler Sözlüğü, Dördüncü Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AKSOYAK, İsmail Hakkı (2014). “SELÂM, Tâhir Selâm Bey (d. ?/? - ö. 1260/1844)”, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/selam-tahir-selam-bey (E.T.: 23.07.2023).
• ALBAYRAK, Nurettin (1993). “Cem”, DİA, c. 7, İstanbul: TDV Yayınları, s. 279-280.
• ALICI, Lütfi (2013). “NÂŞİD, İbrâhim Bey (d. 1161-62/1749-ö. 1206/1791-92)”, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/nasid-ibrahim-bey (E.T.: 11.03.2023).
• ARIYÜREK, Merve; İYİOĞLU, M. Tahir (2020). “Elmas ve Elmasın Mücevher Takı İmalatında Kullanımı”, ulakbilge, 55, s. 1575–1587.
• ARSLAN, Mehmet (2004). Antepli Aynî Divanı. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• ARSLAN, Mehmet (2009). Zîver Paşa Dîvân ve Münşe’ât. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• ARSLAN, Mehmet (2014). “ZÎVER, Ahmed Sâdık Zîver Paşa (d. 1208/1793-ö. 1278/1862)”, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ziver-ahmed-sadik-ziver-pasa (E.T.: 23.07.2023).
• ARSLAN, Mehmet (2014). “AYNÎ, Antepli (d. 1180/1766-ö. 1253/1837)”, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ayni-antepli (E.T.: 12.09.2023).
• ARSLAN, Mehmet (2015). “ES'AD, Sahhâflar Şeyhi-zâde Es’ad Efendi (d. 1204/1789- ö. 1264/1848)”, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/esad-sahhaflar-seyhizade-esad-efendi (E.T.: 23.07.2023).
• ARSLAN, Mustafa (2012). “Şeyh Gâlib İle Keçeci-zâde İzzet Mollâ’nın Gazelleri Arasında Nazire İlişkisi”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/1, s. 251-282.
• AY, Ümran (2009). “Divan Şiirinde Güneşin Sevgili Tipine Yansıması Hakkında Bir Değerlendirme”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 2, s. 117-162.
• AKDEMİR, Ayşegül (2021). “Klâsik Türk Şiirinde Müselles”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. c. 31. S. 1. s. 41-59.
• AYDIN, Fatma (2022). “Divan Şiirinde Elmas”, Külliyat, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 18 (Aralık), s. 1-14.
• AYDOĞAN, Fatih (2003). Sahaflar Şeyhi-zâde Es’ad Mehmed Efendi Divanı. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• AYHAN, Emrah (2000). Nakşî Dîvânı. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• BAHADIR, Savaşkan Cem (2013). Divan Edebiyatında Şarap ve Şarapla İlgili Unsurlar. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• BALCI, Ercüment (1994). Osmanlı Maden Rejiminde Nizamnâmeler Dönemi ve İmtiyazlar. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• BALTA, Yusuf (2015). İslam Hukûku’nda Zekât Malları ve Nisapları. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• BATĞI, Özlem (2013). “MÂHİR (d.?/? - ö. 1259/1843)”, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mahir (E.T.: 23.07.2023).
• BATĞI, Özlem (2017). Numân Mâhir Dîvânı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56156,numan-mahir-divanipdf.pdf?0 (E.T.: 25.01.2023).
• BAYER, İsmail; Hanay, Necattin (2021). “Kur’an’ın Yakut ve Mercan Benzetmesinde Kadın”, mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, c. 8, S. 15, s. 13-22.
• BAYTOP, Turhan (20019. Türkiye’de Eski Bahçe Gülleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• BEKTAŞ, Ekrem (2013). “PERTEV, Muvakkıt-zâde Muhammed (d. 1159/1746-ö. 1222/1807-8), http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/pertev-muvakkitzade-muhammed, (E.T.: 20.01.2023).
• BEKTAŞ, Ekrem (2017). Muvakkit-zâde Muhammed Pertev Dîvânı, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2017, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55973,pertev-divanipdf.pdf?0, (E.T.: 20.01.2023).
• BORA, Rezzan (2013). 19. Yüzyıl Osmanlı Resim Sanatında Kullanılan Takılar, Yüksek Lisans Tezi, Işık Üniversitesi.
• BORATAV, Pertev Naili (2012). Türk Mitolojisi Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi, 1. Baskı, Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
• BOZASLAN UYSAL, Seda (2019). “Divan Şiirinde Estetik Bir Unsur Olarak Değerli Taşlar”, Uluslararası Toplum ve Kültür Araştırmaları Sempozyumu (3-5 Ekim 2019 Balıkesir/Edremit) Tam Metin Bildiriler Kitabı, (Editör: Doç. Dr. Mustafa Aça). Toplum ve Kültür Araştırmaları Derneği TOKÜAD Yayınları, s. 370-394.
• CAMPBELL, Joseph (2010). Kahramanın Sonsuz Yolculuğu, (Yayına Hazırlayan: Mustafa Küpüşoğlu). İkinci Basım, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• CÂNAN, İbrahim (1988). Kütüb-i Sitte Muhtsarı Tercüme ve Şerhi, 7. Cilt, Ankara: Akçağ Yayınları.
• CANTAY, Tanju (1991). “Asma Kandil”, DİA, c. 3, İstanbul: TDV Yayınları, s. 497-498.
• CEYHAN, Semih (2010). “Şems-i Tebrîzî”, DİA, c. 38, İstanbul: TDV Yayınları, s. 511-516.
• CEYHAN, Semih (2011). “Tecrîd”, DİA, c. 40, İstanbul: TDV Yayınları, s. 248-249.
• CİĞA, Özkan (2015). “Şeyh Gâlib’in Kaside ve Gazellerinde Redif Kullanım Analizi”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (DÜSBED), Yıl: 7, S. 13, s. 240-256.
• CİHAN, Cihad (2018). “Türklerde Kuş Tüyünün Hâkimiyet ve Rütbe Alameti Olarak Kullanılması”, USOBAK III. Uluslararası Sosyal Bilimler Araştırmaları Kongresi 05-08 Eylül 2018 Üsküp-Makedonya Bildiriler Kitabı, (Editörler: Hasan Kara-Turhan Çetin-Yusuf İnel), Ankara: Anadolu Kültürel Araştırmalar Dergisi (ANKAD) Yayınları, s. 202-213.
• ÇALIŞKAN TÜMTÜRK, Hatice (2013). 17. Ve 18. YY Osmanlı Saray Çadırları, Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• ÇAYILDAK, Özlem (2018). “Sâkî-nâmelerde Kadeh Dair”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. c. 11. S. 55. s. 66-83.
• ÇELEBİOĞLU, Âmil (1991). “Ay” (Kültür ve Edebiyat), DİA, c. 4, İstanbul: TDV Yayınları, s. 186-191.
• ÇOLAK, Nejdet (2007). Sürmene Yöresi Halk Oyunları Müziklerinin Derlenmesi ve Genel Olarak Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi.
• ÇORAKLI, Başak (2020). “Anadolu Selçuklu Sanatında Ab-ı Hayat Sembolizmi”, SDÜ ART-E Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi, c. 13, S. 25, s. 189-210.
• ÇORUHLU, Tülin (2020). “Miğfer”, DİA, c. 30, Ankara: TDV Yayınları, s. 21-23.
• ÇÜRÜK, Cenap (1993). “Çadır” (Osmanlı Çadırları), DİA, c. 8, İstanbul: TDV Yayınları, s. 162-164.
• DAĞLAR, Abdülkadir (2014). “Şiirin mazmun hâli”, Eski Türk Edebiyatı Metin Çalışmaları IX Metnin hâlleri: Osmanlı’da telif, tercüme ve şerh (Haz.: Hatice Aynur-Müjgân Çakır-Hanife Koncu-Selim S. Kuru-Ali Emre Özyıldırım), İstanbul: Klasik Yayınları, s. 196-247.
• DAĞLAR, Abdülkadir (2017). “Sözün Tözü Şiirin Cevheri: Mazmûn”, Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, Yıl: 3, S. 6, s. 49-68.
• DEMİRCİ, Mehmet (1991). “Mevlânâ’da İnsan”, Selçuk Üniversitesi 5. Millî Mevlânâ Kongresi (Tebliğler), Konya: 3-4 Mayıs 1991, s. 35-39, http://isamveri.org/pdfdrg/D113545/1992/1992_DEMIRCIM.pdf (E.T.: 10.01.2022).
• DİKMEN, Melek; ÇETİN, Kamile (2012). “Klâsik Türk Şiirinde Kadın Takı ve Aksesuarları”, Bilig, S. 61, s. 71-98.
• DURU, Necip Fazıl (2007/3). “Şâir Muhayyilesinde Mevlevî Kisvesi”, Türk-İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi Mevlânâ Özel Sayısı, s. 119-140.
• DURUSOY, Ali (2012). “Vahdet”, DİA, c. 42, İstanbul: TDV Yayınları, s. 430-431.
• EFE, Zahide (2020). “NAKŞÎ, İbrahim Efendi (d. 1051/1641-42-ö. 1114/1702-03)”, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ibrahim-efendi (E.T.: 23.07.2023).
• EKİCİ, Mehmet Maruf (2016). Şeyh Galip Divanında Benzetmeye Dayalı Edebî Sanatlar, Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi.
• ERDİNÇLİ, İhsan (2020a). “Yasaklardan Modern Denetime: Osmanlı Devleti’nin İçki Tüketimine ve Meyhânelere Yaklaşımı”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl: 16, S. 31, s. 1-32.
• ERDİNÇLİ, İhsan (2020b). “Sarhoşluktan Keyif Haline: Osmanlı İstanbul’unda İçki İçme ve Meyhâne Âdâbı”, OTAM, 34, s. 21-44.
• ERDOĞAN, Mehtap (2013). Güzellik Unsurlarıyla Divan Şiirinde Sevgili, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• ERTUĞ TARIM, Zeynep (2009). “Sorguç”, DİA, c. 37, İstanbul: TDV Yayınları, s. 378-380.
• GEDÜK, Serkan (2013). “Osmanlı Saray Kültüründe Buhur ve Gülsuyu Geleneği”, Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık-6, İstanbul, s. 124-141.
• GÖLPINARLI, Abdülbâki (1963). Mevlevî Âdâb ve Erkânı -Terimler, Semâ’ ve Mukaabele, Evrâd ve tercemesi, Âdâb ve Erkân, Mevlevîlikte dereceler. Mesnevi okutmak, Metinler-, İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri Koll. Şti.
• GÜLEÇ, Mahmud (2019). Teşehhüdde Şehadet Parmağının Durumu, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi.
• GÜNAL, Tuğba (2020). Kelamda Nefs Fenomenolojisi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi.
• GÜNDÜZ, Nazlı (2019). “Bir Kadın Seyyahın Kaleminden Osmanlı’da 18. Yüzyıl Saraylı Kadın Erkek Giysileri: Bir Kültürü Tanımak”, Millî Folklor, Yıl: 31, S. 124, s. 121-135.
• GÜRER, Abdülkadir (1993). Şeyh Gâlib Dîvânı (İnceleme-Metin), Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi.
• HATİPOĞLU, Murat (2017). “Elmas Mücevher Taşının Halk Kültüründe İnançsal Hikâyeleri”, Ankara: V. Uluslararası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri Sempozyumu, s. 1-15.
• İREPOĞLU, Gül A. (2005). “Osmanlı Sarayında Mücevher”, (Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 03.05.2005, Konferans Metni), 1. 1-7, http://nek.istanbul.edu.tr.4444/ekos/MAKALE/M3816.pdf
• İREPOĞLU, Gül (2012). Osmanlı saray mücevheri mücevher üzerinden tarihi okumak. İstanbul: Bilkent Kültür Girişimi (BKG) Yayınları.
• İSPİR, Meheddin (2007). “Mevlânâ’da İnsan ve Aşk”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VII, S. 1, s. 179-186.
• İŞÇİ, Metin (1988). Türk-İslâm Felsefesinde Cevher ve Araz Kavramı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• KALKIŞIM, Muhsin (1994). Şeyh Gâlib Dîvânı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KALKIŞIM, Muhsin (2010). “Şeyh Gâlib”, DİA, c. 39, İstanbul: TDV Yayınları, s. 54-57.
• KARACA, Filiz (2002). “Kürk”, DİA, c. 26, Ankara: TDV Yayınları, s. 568-570.
• KARTAL, Ahmet (2003). “Elmas”, Türk Dünyası Ortak Edebiyatı Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü, c. 2, s. 355-356.
• KAZAN, Şevkiye (2005). “Klasik Türk Şiirinde Nazar: Göz Değmesi”, Millî Folklor, Yıl: 17, S. 68, s. 166-179.
• KESİK, Beyhan (2014). “B‘İS, Kasab-zâde Ahmed Bâ‘is Efendi (d. ?/? - ö. 1215/1800-1801), http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/bais-kasabzade-ahmed-bais-efendi, (E.T.: 20.01.2023)
• KOLAY, Arif; BOZKURT, Nurgül; TURAN, Şakir; ARABACI, Hacı Murat (2016). Tatlıların Sultanı / The Sultan of Desserts Baklava, İstanbul: Aktif Matbaa ve Reklam Hiz. San. Tic. Ltd. Şti.
• KONUKÇU, Enver (1993). “Cevher”, DİA, c. 7, İstanbul: TDV Yayınları, s. 405-455.
• KÖKSAL, M. Fatih (2006). Sana benzer güzel olmaz Divan Şiirinde Nazire. 1. Baskı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KÖMÜRLÜ, Eren; ÖZKAN, Fatma Sinem (2013). “Tarihten Günümüze Elmaslar”, Madencilik ve Yer Bilimleri Dergisi Madencilik Türkiye, S. 34, s. 76-83.
• KUMBASAR, Işık (2001). “Elmaslarda Renklenme”, TBMO Jeoloji Mühendisleri Odası Mavi Gezegen Popüler Yer Bilim Dergisi, S. 5, s. 50-53.
• KURNAZ, Cemal (1995). “Felek” (Edebiyat). DİA. c. 12. İstanbul: TDV Yayınları. s. 306-307.
• KURNAZ, Cemal (1996). “Güneş” (Edebiyat). DİA. c. 14. İstanbul: TDV Yayınları, 294-296.
• KURNAZ, Cemal (1998). “Hümâ”. DİA. c. 18. İstanbul: TDV Yayınları, s. 478.
• KUŞOĞLU, Mehmet Zeki (1994). Resimli Ansiklopedik Türk Kuyumculuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş.
• KUTLAR, Fatma Sabiha (2004). “La’l”. Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü. C. IV. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları. 229-230.
• KUTLUER, İlhan (1993). “Cevher”, DİA, c. 7, İstanbul: TDV Yayınları, s. 450-455.
• LECOMTE, Pretextat (1970). Türkiye’de Sanatlar ve Zenaatlar, 1001 Temel Eser. No:59, İstanbul: Tercüman Yayını.
• MAHİR, Banu (1999). “Türk Minyatürlerinde Hil’at Merasimleri”, Belleten, c. 63, S. 238, s. 745-754.
• MEVLÂNÂ CELÂLEDDİN-İ RÛMÎ (2015). Mesnevî-i Ma’nevî, (Çev.: Derya Örs-Hicabi Kırlangıç), İstanbul: T.C. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, http://ekitap.yek.gov.tr/Uploads/ProductsFiles/_55.%20Mesnevi%20Şerif.pdf (E.T.: 16.012.2023).
• MUHAMMED EMÎN İBN ÂBİDÎN (2017). “Teşehhütte [Şahadet Parmağıyla İşaret Esnasında Diğer] Parmakların Yumulması Hususunda Şüphenin Giderilmesi”, (Çev.: Şenol Saylan-Yusuf Yiğit), Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 4, S. 2, s. 184-213.
• NAS KAZAN, Şevkiye (2019). Tâhir Selâm Divanı, Konya: Palet Yayınları.
• ONAY, Ahmet Talât (2000). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı (Haz.: Cemal Kurnaz), 4. Baskı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ÖZYILDIRIM, Ali Emre (2014). “İZZET MOLLÂ, Keçeci-zâde Mehmed İzzet Efendi (d. 1200/1786-ö. 1245/1829)”, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/izzet-Mollâ-kececizade-mehmed-izzet, (E.T.: 20.01.2023)
• PAKALIN, M. Zeki (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. c. I. Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• PALA, İskender (2002). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, 9. Baskı, İstanbul: L&M Yayınları.
• POLAT, Nâzım Hikmet (2001). Türk Çiçek ve Ziraat Kültürü Üzerine Cevat Rüştü’den Bir Güldeste, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• RİZELİ, Mustafa Eren (2022). “Geçmişten Günümüze Krom Cevheri ve Kromitlerde Keşfedilen Elmaslar”, Farklı Yaklaşımlarla Madenler ve Değerli Taşlar, (Editörler Orhan KAVAK Yusuf Kenan HASPOLAT), Ankara: Orient Yayınları, s. 304-321.
• SARAY, Mehmet (1992). “Bedahşan”, DİA, c. 5, İstanbul: TDV Yayınları, s. 291-292.
• SARIKAYA, Erdem (2019). “Meyhanenin Beyaz Gülü ‘Arak’”, Meyhane Kitabı, (Editör: Emine Gürsoy Naskali), İstanbul: Kitabevi Yayınları, s. 385-458.
• SEFERCİOĞLU, Mustafa Nejat (2017). “Yazı ve Yazı İle İlgili Unsurların Dîvan Şiirinde Kullanılışı”, Divan Şiiri İncelemeleri ve Hocam Âmil Çelebioğlu İçin Yazdıklarım, hiperyayın, İstanbul: Hiperlink Eğitim İletişim Yayıncılık San. Paz. ve Tic. Ltd. Şti.
• SÛDÎ-İ BOSNEVÎ (2020). Şerh-i Dîvân-ı Hâfız Sûdî’nin Hâfız Dîvânı Şerhi, (Haz.: Prof. Dr. İbrahim Kaya). c. 2. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, http://ekitap.yek.gov.tr/urun/serh-i%20divan-i-hafiz--takim-3-cilt-_724.aspx?CatId=271 (Son E.T.: 22.07.2023).
• ŞAHİN, Ebubekir Sıddık (2004). Keçeci-zâde İzzet Mollâ’nın Divanları: Bahâr-ı Efkâr ve Hazân-ı Âsâr, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi.
• ŞAHİN, Kürşat Şamil (2012). “Klâsik Türk Edebiyatında Sevgilinin Ayva Tüyü/Hat”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 5, S. 23, s. 386-408.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (1994). “Osmanlı Edebiyatında Felekler, Seyyâre ve Sâbiteler (Burçlar)”, Türk Dünyası Araştırmaları, nr. 90, s. 131-179.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (1995). Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Rakib’e Dair, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2017). “Bedahşan, bedahş ocağı”, Osmanlı Şiiri Kılavuzu, c. 2, İstanbul: OSEDAM Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi DBY Yayınları, s. 144-145.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2017). “Çoban”, Osmanlı Şiiri Kılavuzu, c. 2, İstanbul: OSEDAM Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi DBY Yayınları, s. 570-572.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2020). “Elmas [câm] (âb-gîne, billûr, elmâs)”, Osmanlı Şiiri Kılavuzu, c. 4, İstanbul: OSEDAM Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi DBY Yayınları, s. 149-151.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2020). “Elmas”, Osmanlı Şiiri Kılavuzu, c. 4, İstanbul: OSEDAM Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi DBY Yayınları, s. 152-156.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2020). “Elmas ve Kurşun”, Osmanlı Şiiri Kılavuzu, c. 4, İstanbul: OSEDAM Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi DBY Yayınları, s. 156-157.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2020). “Elmas Merhemi”, Osmanlı Şiiri Kılavuzu, c. 4, İstanbul: OSEDAM Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi DBY Yayınları, s. 157-158.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2020). “Elmas Neşter”, Osmanlı Şiiri Kılavuzu, c. 4, İstanbul: OSEDAM Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi DBY Yayınları, s. 158-159.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2020). “Elmas Suyu”, Osmanlı Şiiri Kılavuzu, c. 4, İstanbul: OSEDAM Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi DBY Yayınları, s. 159-160.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2020). “Elmas Tozları”, Osmanlı Şiiri Kılavuzu, c. 4, İstanbul: OSEDAM Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi DBY Yayınları, s. 160-161.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atillâ (2020). “Elmas Yüzük”, Osmanlı Şiiri Kılavuzu, c. 4, İstanbul: OSEDAM Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi DBY Yayınları, s. 161-162.
• TALİ, Şerife (2013). “Kayseri Etnografya Müzesinde Bulunan Osmanlı Dönemi Mühürleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. 6, S. 27, s. 520-545.
• TERYAKİ, Feriha (2022). Şeyhülislâm Ârif Hikmet Dȋvânı (Türkçe Kısmı), Yüksek Lisans Tezi, Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi.
• TEZCİ, Arda Hakkı (2021). Mücevherde Osmanlı ve Günümüz Karşılaştırmaları, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Altınbaş Üniversitesi.
• TOPALOĞLU, Bekir (2022). “Kıyamet”, DİA, c. 25, Ankara: TDV Yayınları, s. 516-522.
• TOPALOĞLU, Fatih (2010). Şia’nın Oluşumunda İran Kültürünün Etkisi, Doktora Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• TOPRAK, Yeliz (2017). Kanûnî Devri İhtişamının Divan Şiirine Yansıması (Hayâlî, Bâkî ve Taşlıcalı Yahyâ Divanlarında Değerli Taşlar), Yüksek Lisans Tezi, Mersin: Çağ Üniversitesi.
• TÖKEL, Dursun Ali (2000). Divan Şiirinde Mitolojik Unsurlar Şahıslar Mitolojisi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• TURAN, Selami (2000). Erken Dönem Türk Şiirinde Gazel, Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
• TURAN, Selami (2007). “Aşkın Terennümü: Eski Türk Edebiyatında Gazel”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, c. 5, S. 10, s. 155-196.
• ULUCAN, Mehmet (2005). Muvakkit-zâde Mehmed Pertev-Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri, Divanı’nın Tenkitli Metni ve Tahlili, Doktora Tezi, Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• UYSAL, Enver (2009). “Kindi Felsefesinde Cevher Kavramı”. T.C. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. C. 18. S. 1. s. 159-170.
• USLUER, Fatih (2013). “ŞEYH GÂLİB, Mehmed (d. 1171/1757-1213/1799)”, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/seyh-galib-mehmed (E.T.: 20.01.2023).
• UZUN, Mustafa (1992). “Bedahşan” (Edebiyat), DİA, c. 5, İstanbul: TDV Yayınları, s. 292-293.
• UZUN, Mustafa İsmet (2010). “Süreyyâ”, DİA, c. 38, İstanbul: TDV Yayınları, s. 162-164.
• ÜNLÜ, Mucize; ALBAYRAK, Zarife (2021). “Osmanlı Devleti’nde Çiçek Hastalığı Üzerine Bir Değerlendirme”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İnsan Bilimleri Dergisi, 2 (2), s. 301-324.
• ÜNVER, İsmail (1991). “Aynî, Aytıntablı”, DİA, c. 4, İstanbul: TDV Yayınları, s. 270-271.
• VOİLLOT, Patrick (2013). Elmaslar ve Değerli Taşlar, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• YAĞCI, Ömer Gökhan (2006). Mehmed Şerif Efendi Divanı (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi.
• YAĞCI, Ömer Gökhan (2013). “ŞERÎF, Mehmed Şerîf Efendi (d. 1130/1717-ö. 1204/1790)”, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/serif-mehmed-serif-efendi, (E.T.: 20.01.2023).
• YAVLAL, Çiğdem (2009). “Anadolu’da Takı Sanatı ve Kuyumculuk”, Aydın-Karacasu: T.C. Adnan Menderes Üniversitesi Karacasu Memnune İnci Meslek Yüksekokulu I. Uluslararası Katılımlı Mücevher-Takı Tasarımı ve Eğitimi Sempozyumu, 26-28 Haziran 2009 Bildiri Kitabı, s. 62-67.
• YEKBAŞ, Hakan (2014). “HİKMET, Şeyhülislâm Ahmed Ârif (d. 1201/1786-ö. 1275/1859)”, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hikmet-seyhulislam-ahmed-arif (E.T.: 23.07.2023). YEŞİLBAĞ, Semih (2019). “Muhibbî Dîvânı’nda Değerli Taşlar”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 22, s. 689-712.
• YILDIRIM, Nimet (2008). “Rüstem-i Zâl”, DİA, c. 35, İstanbul: TDV Yayınları, s. 294-295.
• YILMAZ, Ayşe (2010). Nûrî, Hayatı, Edebi Kişiliği, Divanı ve Divanı’nın İncelemesi, Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi.
• YILMAZ, Meryem (2008). XVII. Yüzyıl Klasik Türk Şiiri’nde Değerli Taşlar, Yüksek Lisans Tezi, Niğde: Niğde Üniversitesi.
• YILMAZ, Murat (2014). Resim Sanatında Mücevher Estetiği ve Kullanım Alanları, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
• YÜZER, Erdoğan; GÜNGÖR, Yıldırım; AYDOĞAN, Serdar (2016). Doğal Taşın Öyküsü, 1. Baskı, İstanbul: Kare Tasarım.
• ZENGİN, Akın (2018). Bâ’is, Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divançesi (Şekil ve Muhteva Özellikleri-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Giresun: Giresun Üniversitesi.
• ZÜLFE, Ömer (1998). Nâşid [1749-1791] Dîvân, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.