ÖLÜM ACISININ BULUŞTURDUĞU İKİ ANNE/ ŞAİR: SIRRÎ RÂHİLE HANIM VE ÂDİLE SULTAN’IN ÇOCUKLARI İÇİN YAZDIĞI MERSİYELER

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 3, 719 - 735, 25.09.2023

Gökçehan Aysel Yılmaz

https://doi.org/10.58659/estad.1349650

Öz

Klasik Türk Edebiyatı’nda, peygamberler, Hz. Hüseyin ve Kerbelâ şehitleri gibi din büyükleri, padişahlar, yöneticiler, aile, akraba vb. kişi /kişilerin ölümünün ardından yazılan; ölen kişinin övgüsünü, geride kalanın ise hüznünü yansıtan şiirlere mersiye denilmektedir. Mersiyeler, aile ve yakın çevreden bir kişinin ölümü üzerine yazıldığında; ölüm acısı daha içten bir üslupla dile getirilmektedir. XIX. yüzyıl kadın şairlerinden Sırrî Râhile Hanım (ö. 1877) ve Âdile Sultan’ın (ö. 1899) divanlarında, genç yaşta ölen çocukları Rifat ve Hayriye Sultan için yazdıkları mersiyeler bulunmaktadır. Âdile Sultan, vefat eden aile üyelerinin anısına kaleme aldığı “İftiraknâme”sinde de kızının hatırasına yer vermektedir. Bu manzumeler, iki anne/şairin kaleminden çıkarak edebiyat tarihi içerisinde farklı bir yere konumlanmaktadır. Çalışmada, aynı yüzyılda yaşayan iki anne/şairin çocukları için yazdığı mersiyeler; içerik özellikleri ve barındırdıkları dinî-tasavvufî temalar bağlamında incelenmektedir. Söz konusu mersiyelerde, bu türün geleneği doğrultusunda dünyanın fani oluşu, ölümün kaçınılmazlığı, kaza ve kadere boyun eğme gibi dinî unsurlar yer almıştır. Özellikle Sırrî Râhile Hanım’ın mersiyesinde ney, şem, pervane, hum-hâne, melamet, Hallâc-ı Mansûr’un darağacı, melamet hırkası, üryan olmak, ehl-i aşk gibi remizler sıklıkla kullanılarak daha yoğun bir tasavvufî anlam oluşturulmuştur. Anne/ şairler, ölen çocuklarının güzel özelliklerini anlatmış; onlarla ilgili benzetme ilgileri kurmuşlardır. Mersiyelerin son bölümlerinde ise çocukların geride bıraktığı annelerinin vaziyetinden bahsedilmiş; bu ölümlerden alınacak ibretler sıralanarak onların ruhlarına dualar edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

klasik türk edebiyatı, XIX. yüzyılda yetişen kadın şairler, mersiye, sırrî râhile hanım, âdile sultan

THE COMMON DEATH PAIN OF TWO MOTHERS/POETS: ELEGIES FOR THEIR CHILDREN-SIRRÎ RÂHILE HANIM AND ÂDILE SULTAN

Öz

The poems that reflect the praise of the deceased and the sadness of the rest are called elegies. In Classical Turkish Literature, these poems, prophets, Hz. Religious elders such as Huseyin and Karbala martyrs, sultans, administrators/ statesman, family, relatives etc. It is written after the death of the person/persons. When elegies are written on the death of a person from the family and close circle; the pain of death is expressed in a more sincere style. There are elegies written by Sirrî Rahile Hanim (d. 1877) and Adile Sultan (d. 1899), who are women poets of the XIX.th century, for their children, Rifat and Hayriye Sultan, who died at a young age. Âdile Sultan also remembers her daughter again in the poem "İftiraknâme", which she wrote in memory of her deceased family members. These poems come from the pen of two mothers/poets and are positioned in a different place in the history of literature. In the study, elegies written by two mothers/poets living in the same century for their children; are examined in the context of their content features and the religious-mystical themes they contain. In these elegies, in line with the tradition of this genre, religious elements such as the mortal nature of the world, the inevitability of death, accident and submission to fate took place. Especially in the elegy of Sırrî Râhile Hanım, a more intense Islamic mystical meaning has been created by frequently using remnants such as “ney” (nay), “şem” (fire), “pervane”, “hum-hane”, “melamet” (malama), “Hallâc-ı Mansûr's darağacı (gallows)”, “melamet hırkası” (malama dervish coat), “üryan olmak” and “ehl-i aşk”. The mother/poets described the beautiful features of her dead children in these poems. The poets have established analogy interests in these poems about them. In the last parts of the elegies, the situation of the mothers left behind by the children is mentioned. And In the last parts of these poems, the lessons to be taken from these deaths are listed and prayers are made for their souls.

Anahtar Kelimeler

classical turkish literature, women poets of xix.th century, elegy, sirri rahile hanim, adile sultan

Kaynakça

• Açıkgöz, Namık (1990). Riyâzî Divanı’ndan Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Açıl, Berat (2005). Sırrî Râhile Hanım ve Dîvânı. Yüksek Lisans Tezi. Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul.
• Alkan İspirli, Serhan (2007). Kadın Divan Şairleri ve Geleneğin Uzantısı. Ankara: Salkımsöğüt Yayınları.
• Arslan, Mehmet (2018a). Şeref Hanım Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, elektronik kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59880,seref-hanim-divanipdf.pdf?0
• Arslan, Mehmet (2018b). Leylâ Hanım Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, elektronik kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59881,leyla-hanim-divanipdf.pdf?0
• Azamat, Nihat (1988). “Âdile Sultan”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 1, ss. 382-383.
• Beysanoğlu, Şevket (1957). Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları. C. 2, Diyarbakır: Diyarbakır’ı Tanıtma Derneği Yayınları.
• Beyoğlu, Süleyman (2001). “Kâmil Paşa, Yusuf”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 24, ss. 283-284.
• Bilge, Mustafa L. (2020). “Mustafa Paşa, Buşatlı”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 31, ss. 344-345.
• Canım, Rıdvan (2016). Divan Edebiyatında Türler. Ankara: Grafiker Yayınları. Çakıroğlu, Tuba (2020). “Âdile Sultan Divanı’nda Ölüm”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt: 60, Sayı: 1, ss. 195-213.
• Demiralay, Mehmet (2007). Hüdâyî-i Kadîm (16. YY) ve Dîvânı İnceleme-Tenkidli Metin. Yüksek Lisans Tezi. Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta.
• Demirbağ, Ömer (2018). “Klasik Şiirimizde Hallâc-ı Mansûr”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [ESTAD], Cilt: 1 Sayı: 1, s.s. 1-12
• Ekinci, Ramazan (2016). “Yûsuf Ziyâ Yozgadî’nin Vâveylâ-yı Peder yâhûd Evlâd Acısı Adlı Eseri”, Uluslararası Bozok Sempozyumu Bildiri Kitabı (5-7 Mayıs 2016 Yozgat)- C. 4, s. 495-516.
• Ergin, A. Ş. (1996). Yozgatlı Mehmed Said Fenni Divanı. Ankara.
• Ersoy, Ersen (2017). Münirî Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, elektronik kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56095,muniri-divanipdf.pdf?0
• Ersoylu, Halil (1981). Cem Sultan’ın Türkçe Divan’ı. İstanbul: Tercüman Gazetesi 1001 Temel Eser Dizisi.
• Ertek Morkoç, Yasemin (2009). “Önce Anne Sonra Şaire: Râhile Sırrî Hanım ve Mersiyesi”. Uluslararası-Disiplinlerarası Kadın Çalışmaları Kongesi Kongre Bildirileri (Sakarya Üniversitesi 5-7 Mart 2009), (Haz. Baytekin vd.), Sakarya: Sakarya Üniversitesi Basımevi, s.s.173-183.
• Fedai, Harid ve Azgın, Bekir (1993). Kaytaz-zâde Nâzım Efendi: Ruh-ı Mecruh Şiirler. İstanbul: Boyut Matbaacılık.
• Gariper, Cafer (2005). “Âkif Paşa ve Torunu İçin Yazdıgı Mersiye Üzerine Bir Değerlendirme”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 3, s.s. 51-70.
• Gülnar, Özlem (1996). Hüsâm-zâde Feyzî Dîvânı İnceleme-Metin. Yüksek Lisans Tezi. Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Gülüm, Emrah (2023). “Klasik Türk Edebiyatında İlk Mersiye: Hamza Bey Mersiyesi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 30, s.s. 237-253.
• Hamami, Erdal (2001). Râmî Dîvânı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Harmancı, M. Esat (2017). Süheylî Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, elektronik kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55750,suheyli-divanipdf.pdf?0
• İnal, İbnü’l-Emin Mahmut Kemal (1969). Son Asır Türk Şairleri. C. 3, İstanbul: MEB Basımevi.
• İpekten, Haluk (2019). Nâ’ilî-i Kadîm Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, elektronik kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/67155,naili-i-kadim-divanipdf.pdf?0
• İsen, Mustafa. (1994). Acıyı Bal Eylemek -Türk Edebiyatında Mersiye-. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kaya, Bayram Ali (2017). Azmizâde Hâletî Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, elektronik kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56159,azmizade-haleti-divanipdf.pdf?0
• Kayaokay, İlyas (2019). “Ziver Paşa-zâde Yusuf Bahâeddin’in Torunu İçin Yazdığı Mensur Bir Mersiye: Sünûsî-i Asgar”, Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 3 (1), s.s. 161-170.
• Kazan Nas, Şevkiye (2021). “Pandeminin Söz Olup Dile Dökülmesi: Klâsik Türk Edebiyatında Salgında Ölen Kız Çocukları ve Kadınlar İçin Yazılmış Şiirler”, Litteraturca-Journal of Turkish Language and Literature, S. 7 (2), s.s. 402-428.
• Kolay, Arif (2017). “Hayırsever, Dindar, Nazik ve Şâire Bir Padişah Kızı: Âdile Sultan”, Akademik İncelemeler Dergisi, S. 12 (2), s.s. 1-33.
• Korkusuz, Şefik (2005). Diyârbekirli Şâir Sırrî Hanım’ın Dîvânı. İstanbul: Kent Yayınları.
• Kutlar Oğuz, Fatma Sabiha (2017). Arpaemîni-zâde Mustafâ Sâmî Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, elektronik kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56084,arpaeminizade-mustafa-sami-divanipdf.pdf?0
• Mazdak, F. (2000). Sultan II. Mahmud’un kızı Âdile Sultan. İstanbul: Çamlıca Kültür ve Yardım Vakfı Yayınları.
• Mengi, Mine (1983). “Eski Edebiyatımızın Mersiyelerine Toplu Bir Bakış”, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları, Prof. Dr. Harun Tolasa Özel Sayısı, s.s. 91-101.
• Mermer, Ahmet ve Koç Keskin, N. (2005). Eski Türk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Mermer, Ahmet (2020). Karamanlı Aynî Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, elektronik kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/78478,karamanli-ayni-divanipdf.pdf?0
• Okuyucu, Cihan (1996). Cinânî: Hayatı-Eserleri ve Divanı’ndan Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Okyay, Ercan (2005). Senîh-i Mevlevî Divanı. Yüksek Lisans Tezi. Çanakkale 18 Mart Üniversitesi, Çanakkale.
• Onay, Ahmet Talat (1996). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, (Haz. Cemal Kurnaz). Ankara: MEB Yayınları.
• Özdemir, Hikmet (1996). Âdile Sultan Divanı. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi. Özger, Yunus (2011). “Yusuf Ziyâ Yozgadî ve Temaşâ-yı Celâl-i Hüdâ Adlı Eseri”, Karadeniz Araştırmaları, S. 28, s. 116-117.
• Özgürbüz, Merve Esra (2021). “Polisiye Romanın Geleneksel Yapısını Sürdüren Bir Seri: Ayçöreği Dedektiflik Bürosu Üçlemesine Feminist Bir Eleştiri”. Kadın Odağında Toplumsal Cinsiyet Disiplinlerarası Yaklaşımlar (Ed. Mihrican Aylanç). Lefkoşa: Uluslararası Kıbrıs Üniversitesi/Cyprus International University, s.227-244.
• Parlatır, İsmail (2004). “Tanzimat Şiiri”, Büyük Türk Klasikleri, C.8, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Saraç, Yekta (2016). Bursalı Mehmed Tahir-Osmanlı Müellifleri. C. 2. Ankara: TÜBA Yayınları.
• Sazyek, Hakan; Bayındır, Tolga; Sazyek, Esra (2014) (Haz.). Nijad Ekrem ve Tefekkür-Recaizade Mahmud Ekrem Bütün Eserleri 1. Kocaeli: Umuttepe Yayınları.
• Sevimli, Erdem (2020). “Klasik Türk Şiirinde Melâmî İbadet Anlayışının Şiirsel Terennümleri”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 25, s. 867-916.
• Sunay, Serap (2019). “Mehmed Ali Paşa, Damad”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.-Ek 2, s. 216-218.
• Sungurhan, Aysun (2017). Beyânî Tezkiresi (Tezkiretü’ş-Şu’arâ). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, elektronik kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55835,beyani-tezkiresipdf.pdf?0
• Toprak, M. Faruk (2004). “Mersiye”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 29, s.s. 215-217.
• Turan, Lokman (1998). Yenişehirli Avnî Bey Divanı’nın Tahlili (Tenkitli Metin) Encümen-i Şuarâ ve Batı Tesirinde Gelişen Türk Edebiyatına Geçiş. Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Uludağ, Süleyman (1991). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları.
• Uludağ, Süleyman (1997). “Hallac-ı Mansûr”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.15, ss. 377-381.