KLASİK TÜRK ŞİİRİNDEKİ ZÂHİD TİPİNİN BOSNALI SÂMİ’Î DİVANI’NA YANSIMALARI

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2 (PROF. DR. ÂDEM CEYHAN'A 60. YAŞ ARMAĞANI), 769 - 780, 30.06.2024

Mustafa Sefa Çakır

https://doi.org/10.58659/estad.1493860

Öz

Edebiyat ve hayat arasında karşılıklı bir ilişki söz konusudur. Hayatın şiiri etkilediği yönlerden birisi de şahıslar kadrosudur. Bazen gerçek şahıslar şiire girdiği gibi bazen de yine hayatta bir karşılığı bulunan ancak kurgusal ve hayalî olan tipler şiirde kendine yer edinmektedir. Klasik Türk şiirinde çeşitli tipler bulunmaktadır. Bu tiplerden birisi de "zâhid" tipidir. "Rind"in, âşığın ve dolayısıyla şairin karşısına konumlandırılmış olan zâhid; kaba, samimiyetsiz, anlayışsız ve hesapçı tavırlarıyla daima eleştiri oklarına hedef olmuştur. Normalde olumlu bir anlama sahip olan zâhid; zühdü, takvayı dolayısıyla dini yanlış anlaması yönüyle olumsuz bir tipoloji olarak şiire girmiştir. Şairler bu tipten zâhidin yanı sıra şeyh, vaiz, nâsih, hâce gibi çeşitli şekillerde bahsetmişlerdir.
17. yüzyıl şairlerinden Bosnalı Sâmi'î (ö. 1684-5) de divanında bu tipten çokça bahsetmiş ve onu oldukça eleştirmiştir. Zâhidi birçok özgün benzetmeye ve yaklaşıma konu eden Sâmi’î’ye göre harâbât ehline sürekli bir şeyler anlatma çabasında olan zâhid, onları dilinden düşürmemekte, rindlere baskı uygulamaktadır ancak gizliden

gizliye fırsat bulduğu zaman kendisi de eleştirdiklerini yapmaktadır. Zâhid; sarık, cübbe, asa ve tesbih ile sürekli riya yapmakta, insanları aldatmaktadır. İslam’ın özünü anlamaktan mahrum olan bu kaba softa tipolojisi kabuğa, dış görünüşe takılmıştır. İnsanları sürekli cehennemle korkutarak kendinden de dinden de uzaklaştırmaktadır. Vaiz illa birilerine nasihatte bulunacaksa sevgiliye tavsiyede bulunmalı ve ona aşığına cevr ü cefa etmemesini söylemelidir.
Bu çalışmada tüm bunlar ve başkaca örneklerden yola çıkarak klasik Türk şiirinde zâhid tipi ele alınacak, divanından hareketle Bosnalı Sâmi'î'nin ona yaklaşım şekli ortaya konulacaktır. Bu sayede klasik Türk şiirinde rind karşıtı olarak zâhid çalışmalarına katkı sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Bosnalı Sâmi'î, divan, zâhid, şeyh, vâ'iz

Kaynakça

• AKKUŞ, Metin (2007). “Klasik Edebiyatta Tipler”, Türk Edebiyatı Tarihi, (Ed. Talat Sait Halman vd.), İstanbul: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., C. 2, ss. 395-404.
• CEYHAN, Semih (2013). “Zühd”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 44, ss. 533-535.
• ÇAKIR, Mustafa Sefa (2021). Bosnalı Sâmi’î Divanı. İstanbul: DBY Yay.
• ÇELİK, Mehmet Furkan (2019). Klasik Türk Şiirinde Tipler, Doktora Tezi, Kocaeli Üniversitesi, Kocaeli.
• DURMAZ, Gülay (2003). Divan Şiirinde Rind ve Zahid Çekişmesi, Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• GÜLER, Ö. Faruk; YILDIZ, Merve (2023). “Eşrefoğlu Rûmî Dîvânı’ndaki Dinî Tipler Üzerine Bir Değerlendirme”, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi (32), ss. 695-722.
• KALKIŞIM, M. Muhsin (2002). “Nâbî'de Zâhid ve Vâiz Eleştirisi”, Journal of Qafqaz University, Fall, ss. 65-72.
• KAVRUK, Hasan. Şeyhülislam Yahyâ Dîvânı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10655,seyhulislamyahyadivanihasankavrukpdf.pdf?0 (E.T.: 30.05.2024).
• Kur’ân-ı Kerîm Açıklamalı Meâli (2006) (Haz: Hayrettin Karaman vd.). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• MENGİ, Mine (2000). Divan Şiiri Yazıları. Ankara: Akçağ Yay.
• ÖZAFŞAR, M. Emin vd. (Ed.) (2014). Hadislerle İslam, C.5. Ankara: DİB Yay.
• PALA, İskender (2004). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yay.
• SUCU, Nurgül (2007). “Zâhid-Sûfî Tipinin Kimliği, Divan Edebiyatındaki Yeri ve Sosyal Hayattaki Örnekleri”, İstem, S.10, ss. 229-255.
• ŞENTÜRK, A. Atilla (1996). Klâsik Osmanlı Edebiyatı Tiplerinden Sûfî Yahut Zâhid Hakkında. İstanbul: Enderun Yay.
• UĞUR, Hüsrev Derviş (2010). Türk İslam Edebiyatında Âşık ve Zâhid, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.