ESRAR DEDE DİVANI’NDA ÂYET İKTİBASLARININ KULLANIMI

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 3, 1292 - 1334, 30.09.2024

Abdulkadir Korkmaz

https://doi.org/10.58659/estad.1523467

Öz

Edebi akımların fikri arka planlarını besleyen çeşitli kaynaklar bulunmaktadır. 13. yüzyılın sonları ile 19. yüzyıl arasında Osmanlı sahasında etkili olan klasik Türk edebiyatının da teşekkül ve terakki süreçlerinde İslamiyet’in etkisi yadsınamaz bir gerçektir. Divan şairleri, eserlerinde sıklıkla dini temalara yer vermiş ve Kur’an-ı Kerim’den yaptığı alıntılarla şiirlerine derinlik katmıştır. Ayetlerin tam veya kısmi olarak kullanıldığı bu edebî eserlerde, şairler hem sözcükleri tam anlamıyla hem de içerdikleri anlamları çağrıştıracak biçimlerde kullanmışlardır.

Mutasavvıf kimliği ile öne çıkan Esrar Dede, 18. yüzyıl klasik Türk edebiyatının önemli Mevlevi şairlerinden biridir. Divan’ında Kur’an ayetlerinden yaptığı çok sayıda iktibas örneği bulunmaktadır. Bu çalışmada, Esrar Dede’nin Divan’ında Kur’an-ı Kerim’den yaptığı bu iktibasların incelenmesi amaçlanmaktadır.

Çalışmada öncelikle din ve toplum arasındaki münasebete değinilmiş, ardından İslam kültürünün Türk edebiyatına olan tesirleri hakkında bazı görüşler ortaya konulmuştur. Sonrasında Esrar Dede’nin yaşamı ve eserleri hakkında kısa bir

malumat verilmiştir. İktibas sanatıyla ilgili bilgiler de verildikten sonra Esrar Dede’nin Divan’ında Kur’an-ı Kerim’in ismen geçtiği beyitler aktarılmıştır. Akabinde şairin eserinde kullanmış olduğu nakıs ve tam lafzi iktibas örnekleri verilmiştir. Şairin Divan’ında kullandığı sure adları, anlama dayalı iktibaslar ve telmih sanatı örnekleri de sırasıyla sunulmuştur. Bunlar yapılırken öncelikle beyit verilmiş, sonrasında ilgili ayetin numarasıyla birlikte bulunduğu sure adı ve ayetin Türkçe meali dipnotta verilmiştir. Araştırma neticesinde Esrar Dede’nin Divan’ında en fazla lafzi iktibas yöntemini tercih ettiği görülmektedir. Anlam yönünden yapılan iktibaslar ise şairin Divan’ında en az kullandığı alıntılama yöntemidir.

Anahtar Kelimeler

Esrar Dede, Kur’an, Ayet, İktibas, Telmih

Kaynakça

• ATILGAN, Yusuf Kenan (2015). “İslam Düşüncesinde İlmin Kaynağı, İmkânı ve Sınırları”, Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(2), 191-214.
• ATİK, Hikmet (1997). “Esrar Dede Hayatı, Edebi Kişiliği ve Eserleri”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 3, 382 – 392.
• AY, Alper (2019). Divan-ı Hikmet'te Manevî Ayet İktibasları, Doktora Tezi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
• AKSOY, Hasan (1995). “Esrar Dede”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 11, 432-434.
• AKTAN, Muhammet Felat (2020). “Şaban Kâmî’nin Divanında Âyet İktibasları ve Telmih Örnekleri”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [Journal Of Old Turkish Literature Researches), 3, 517-538.
• BOLAY, Süleyman Hayri (1988). “Âdem”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 1, 358-363.
• COŞKUN, Hatice (2023). “Divan Şiirinde Yay ve Kâbe Kavseyn Mazmunu”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 31/31, 115-132.
• DEMİRCİ, Kürşat (1997). “Hârût ve Mârût”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 16, 262-264.
• DERMAN, Mustafa Uğur; UZUN, Mustafa İsmet (1992). “Besmele”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 5, 532-537.
• DUMAN, Zeki; ALTUNDAĞ, Mustafa (1998). “Hurûf-ı Mukataa”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.18, s.401-408.
• DURMUŞ, İsmail (2000). “İktibas”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 22, 52.
• GÖKALP, Murat (2017). “Salih Baba Divanı’nda Lafzî Hadis İktibasları”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22/2, 105-124.
• GÜNGÖR, Zülfikar (2011). “Gülzâr-ı Ma’nevî’de Âyet İktibasları Üzerine Değerlendirmeler”, İbrahim Tennurî Sempozyumu Kayseri, s.s. 238-247.
• HARMAN, Ömer Faruk (2000). “İdris”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 21, 478-480.
• HARMAN, Ömer Faruk (2020). “Mûsâ”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 31, 207-213.
• HORATA, Osman (2019). Esrar Dede Divanı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• IŞIK, Emin (1988). “Ahkâf Sûresi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 1, 549-550.
• IŞIK, Emin (1989). “Alak Sûresi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 2, 333-334.
• IŞIK, Emin (1995). “Fâtiha Sûresi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 12, 252-254.
• IŞIK, Emin (1995). “Fecr Sûresi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 12, 290-291.
• IŞIK, Emin (2000). “İhlâs Sûresi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 21, 537-538.
• KARAMAN, Hayrettin; ÇAĞRICI, Mustafa; DÖNMEZ, İbrahim Kafi; GÜMÜŞ, Sadrettin (2016). Kur’an Yolu Meâli, İstanbul: D.İ.B.Y.
• KAŞIKÇI, Osman (2006). “Eski Hukukumuzda Süt Emzirme Akdi”, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 10(1-2), 17-54.
• KAYA, Münir Yaşar (2022). “Besmelenin Ayet Olması ile İlgili Tartışmalar ve Fıkhî Hükümlere Etkisi”, Kocatepe İslami İlimler Dergisi, 5(2), 295-317.
• KILINÇLI, Sami (2021). “Müfessirlerin Yorumlarına Göre ‘Allah’ın İnsana Ruhundan Üflemesinin’ Anlam Boyutları”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD), 21(2), 630-52.
• KÖPRÜLÜ, Fuat (1980). Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: Ötüken Neşriyat.
• KUZUBAŞ, Muhammet (2003). “Divan Şiirine Kaynaklık Etmesi Bakımından Kur’ân: Fuzûlî’nin Gazelleri Örneğiyle”, Diyanet İlmi Dergi, 39/3, 101-116.
• KÜLEKÇİ, Numan (2005). Edebî Sanatlar, Ankara: Akçağ Yayınları.
• LEVEND, Agâh Sırrı (1984). Türk Edebiyatı Tarihi I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• LEVEND, Agâh Sırrı (2015). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• NALÇACIGİL ÇOPUR, Emel (2016). 16. Yüzyıl Mesnevilerinde Âyet ve Hadis İktibasları, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• OKÇU, Naci Sami (1982). Dîvan Şiirine Kaynaklık Eden Âyetler, Doçentlik Tezi, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi, Erzurum.
• ÖZBEK, Durmuş (2000). “İnşallah”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 22, 342-343.
• PALA, İskender (1992). “Bezm-i Elest”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 6, 108.
• PALA, İskender (2002). “Kün”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 26, 552-553.
• PALA, İskender (2003). “Len terânî”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 27, 138.
• SAHA, Zübeyde (2018). 16. Yüzyıl Türkçe Divanlarında Âyetler, Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun.
• ŞAHİN, Hatice (1988). Enbiyâ Sûresi Tefsiri ve Metin İncelemesi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• TOPALOĞLU, Bekir (1995). “Evvel”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 11, 545.
• TOPALOĞLU, Bekir (2010). “Tâhâ Sûresi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 39, 379-380.
• ULUDAĞ, Süleyman (1989). “Ahsen-i Takvîm”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 2, 178.
• ULUDAĞ, Süleyman (2012). “Tasavvuf”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 41, 21-22.
• ÜZÜM, İlyas (2003). “Makâm-ı Mahmûd”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 27, 413-414.
• YAŞAROĞLU, Mehmet Kâmil (2000). “İnşirah”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 22, 345-346.
• YAŞAROĞLU, Mehmet Kâmil (2001). “İsrâ Sûresi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 23, 177-178.
• YAŞAROĞLU, Mehmet Kâmil (2003). “Mâide Sûresi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 27, 403-405.
• YAVUZ, Yusuf Şevki (1992). “Bezm-i Elest”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 6, 106-108.
• YAVUZ, Yusuf Şevki (2003). “Levh-i Mahfûz”, TDV İslam Ansiklopedisi, C: 27, 151.
• YENİTERZİ, Emine (1993). Divan Şiirinde Naʻt. Ankara: TDV Yayınları.