TWO TREATISES BY AN OTTOMAN SCHOLAR IN HIS EIGHTIES: ASHERE-I MUBASHSHIRE AND SEB‘A-I MUNZIRE

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 4, 1440 - 1468, 31.12.2024

Nesibe Kablander

https://doi.org/10.58659/estad.1560629

Öz

The treatise of Ashere-i Mubashshire (Ten Forerunner Verses), which is the subject of this study, was written in the center of ten glad tidings and the treatise of Seb'a-i Munzire (Seven Warning Verses) was written in the center of seven warning verses. The author of the treatises is a man known as "Kâtib" from the information provided by him, and he wrote the aforementioned works during the reign of Murad III. Although the clear identity of the author has not been determined, since he recorded that he had reached the age of eighty when he wrote the treatises, it can be determined that he was born at the end of the reign of Bayezid II. He was also a student during the reign of Sultan Suleiman the Magnificent, and since his treatises reveal a good command of Arabic and Persian, it is understood that he had a madrasa education.
The content of the Ashere-i Mubashshire and Seb'a-i Munzire treatises, which are not very large in volume and of which three copies have already been identified, is quite rich. Kātib Efendi sometimes translated the verses he took as his basis word by word, and sometimes he translated a few words or the quoted part into Turkish in its entirety. He supported his translations with short exegesis and expanded his explanations with hadiths, quotations from exegetical sources, Persian poems, Turkish verses, stories, parables and tales. Although most of the sources used are in Arabic, it is noteworthy that most of the quotations are recorded as Turkish translations. The author also recorded the translation of some of the Persian couplets he quoted and wrote the meanings of the words in the appropriate places in some Persian poetry quotations. This study, which analyzes the treatises of Ashere-i Mubashshire and Seb'a-i Munzire, which reflect a strong scholarly background with their content, will also pave the way for new research on the identity of the author.

Anahtar Kelimeler

Ashere-i Mubashshire (Ten forerunner verses), Seb, Qur’an translation, tafsir

SEKSEN YAŞLARINDA BİR OSMANLI ÂLİMİNE AİT İKİ RİSALE: AŞERE-İ MÜBEŞŞİRE VE SEB‘A-İ MÜNZİRE

Öz

Çalışmanın konusunu oluşturan Aşere-i Mübeşşire risalesi on tane müjdeleyici, Seb‘a-i Münzire risalesi ise yedi tane uyarıcı mahiyette ayet merkezinde kaleme alınmıştır. Risalelerin yazarı ise “Kâtib” olarak meşhur olduğunu kendisinin verdiği malumattan öğrendiğimiz bir zattır ve sözü edilen eserleri III. Murad döneminde kaleme almıştır. Yazarın açık kimliği belirlenememiş olmakla birlikte, risaleleri yazdığında seksen yaşına ulaşmış olduğunu kaydetmesi sebebiyle II. Bayezid dönemi sonlarında dünyaya geldiği tespit edilebilmektedir. Yine kendisinin verdiği bilgiyle Kânûnî Sultan Süleyman zamanında talebe olduğu öğrenilmekte; konumuzu oluşturan risaleleri Arapça ve Farsçaya iyi derecede vukufiyetini ortaya koyduğundan medrese öğrenimi gördüğü anlaşılmaktadır.
Hacim olarak çok geniş olmayan ve hâlihazırda üç nüshası tespit edilen Aşere-i Mübeşşire ve Seb‘a-i Münzire risalelerinin içeriği ise oldukça zengindir. Kâtib Efendi esas aldığı ayetleri bazen kelime kelime tercüme etmiş, bazen de birkaç kelimeyi veya iktibas ettiği kısmı bütün hâlde Türkçeye çevirmiştir. Tercümesini kısa tefsirlerle desteklediği gibi; hadis-i şerifler, tefsir kaynaklarından alıntılar, yer yer Farsça şiirler, Türkçe dizeler, hikâye, kıssa ve menkıbeler ile de açıklamalarını genişletmiştir. Kullanılan kaynakların çoğu Arapça olmakla birlikte alıntıların büyük kısmının Türkçe tercüme olarak kaydedilmesi dikkate değerdir. İktibas ettiği Farsça beyitlerin bazılarının tercümesini de kaydeden yazar, bazı Farsça şiir alıntılarında da kelimelerin anlamlarını uygun yerlere yazmıştır. İçerikleri ile güçlü bir ilmî birikimi yansıtan Aşere-i Mübeşşire ve Seb‘a-i Münzire risalelerinin incelendiği bu çalışma ile yazarın kimliğine dair yapılacak yeni araştırmalara yol açılması da mümkün olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Aşere-i Mübeşşire, Seb‘a-i Münzire, Kur’an tercümesi, tefsir

Kaynakça

• ALGAR, Hamid (1991). “Bahru’l-Hakâik ve’l-Meânî”, DİA, C. 4, s.s. 515-516.
• ALTIKULAÇ, Tayyar (2009). “Secâvendî, Muhammed b. Tayfûr”, DİA, C. 36, s.s. 268-269.
• ATTÂR, Ferîdüddîn (1359). Dîvân-ı Ferîdüddîn-i Attâr-ı Nîşâbûrî, (haz. M. Dervîş), Tahran: Sâzmân-ı Çâp ve İntişârât-ı Câvidân.
• ÂŞIK ÇELEBİ, (2010). Meşâ‘irü’ş-Şu‘arâ, inceleme-metin, I-III, (haz. Filiz Kılıç), İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• ATEŞ, Süleyman (1997). “Hakâiku’t-Tefsîr”, DİA, C. 15, s.s. 163-165.
• BAKIRCI, Saffet (2003). “Meâlimü’t-Tenzîl”, DİA, C. 28, s.s. 203-204.
• BEYÂNÎ (2008). Tezkiretü’ş-Şu’arâ, (haz. Aysun Sungurhan Eyduran), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, e-kitap.
• BURSALI, Mehmed Tahir (2016). Osmanlı Müellifleri, I-III, (haz. M. A. Yekta Saraç), Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA).
• DİHHUDÂ, Mirza Alî Ekber. Lugatnâme, https://vajehyab.com/dehkhoda/آسودگی (E.T. 28. 06. 2024).
• EBÛ MAHBÛB, Ahmed (1366). Dîvân-ı Rubâiyât-ı Evhadüddîn-i Kirmânî, Tahran.
• ERGİN, Muharrem (2006). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım Yayım.
• GELİBOLULU, Mustafa Âlî (2019). Künhü’l-Ahbâr, (haz. Ali Çavuşoğlu), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• GÖTZ, Manfred (1979). Türkische Handschriften, C. XIII/4, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• HİNDÎ MAHMÛD (2013). Kısas-ı Enbiyâ: Peygamber Kıssaları (İnceleme-Tenkitli Metin-Tıpkıbasım), (haz. Ahmet Karataş), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• İNAN, Abdülkadir (1961). Kur’ân-ı Kerîm’in Türkçe Tercemeleri Üzerinde Bir İnceleme, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• İSEN, Mustafa (1994). Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• İSEN, Mustafa (1998). Sehî Bey Tezkiresi: Heşt-Behişt, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KANDEMİR, M. Yaşar (2012). “Teymî”, DİA, C. 41, s.s. 54-56.
• KÂTİP ÇELEBİ (2007). Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn, I-V, (çev. Rüştü Balcı), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• KAYABAŞI, Bekir (1997). Kâf-zâde Fâ’izî’nin Zübdetü’l-Eş’âr’ı, Doktora Tezi, Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KINALIZÂDE, Hasan Çelebi (2017). Tezkiretü’ş-şu’arâ, (haz. Aysun Sungurhan), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, e-kitap.
• KIRKIL, Harun (2006). “Türk Edebiyatında Manzum İlmihal ve Fıkıh Kitapları ile Son Devre Ait Manzum Bir İlmihal: Manastırlı Mehmed Rıfat Bey ve Manzum İlmihali”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 7, s.s. 433-476.
• KURTULUŞ, Rıza (2022). “Keşfü’l-Esrâr”, DİA, C. 25, s.s. 319.
• LATÎFÎ (2000). Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ (İnceleme-Metin), (haz. Rıdvan Canım), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• MEHMED SÜREYYA (1996). Sicill-i Osmanî, I-VI, (Yayına haz. Nuri Akbayar, Eski yazıdan aktaran: Seyit Ali Kahraman), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• MERTOĞLU, M. Suat (2009). “Sa’lebî”, DİA, C. 36, s.s. 28-29.
• MEVLÂNÂ, Celâleddin Muhammed Mevlevî-i Rûmî (1376). Külliyât-ı Şems-i Tebrîzî, (haz. Bediüzzaman Fürûzanfer), Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emir Kebir.
• NEV‘ÎZÂDE, Atâyî (2017). Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik: Nev‘îzâde Atâyî’nin Şakâ’ik Zeyli, I-II, (haz. Suat Donuk), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• NİZÂMÎ, Khaliq Ahmad (1999). “Hüseynî Sâdât el-Gûrî”, DİA, C. 19, s. 24.
• ÖKTEN, Meriç (2000). Sa’lebî’nin Kısasü’l-enbiyâsı’nın XIV. Yüzyılda Türkçe Tercümesi Metin-Sözlük, Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÖZEK, Ali (2022). “el-Keşşâf”, DİA, C. 25, s. 329-330.
• ÖZTÜRK, Ali (2012). “Muallim Nâci (1849-1893)’nin “Hülâsatü’l-İhlâs” İsimli İhlâs Sûresi Tefsiri”, İslâmî İlimler Dergisi, Yıl 7, S. 2 (Güz), s. 109-140.
• RİYÂZÎ, Muhammed Efendi (2017). Riyâzü’ş-Şu’arâ, (haz. Namık Açıkgöz), Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, e-kitap.
• SAĞOL, Gülden (1997). “Kur’an’ın Türkçe Tercüme ve Tefsirleri Üzerinde Yapılan Çalışmalar”, Türklük Araştırmaları Dergisi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, S. 8, s.s. 379-396.
• Süleymaniye Yazma Eser Ktp., Çelebi Abdullah Koleksiyonu, No. 299.
• Süleymaniye Yazma Eser Ktp., Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu, No. 1740.
• Tarama Sözlüğü, https://sozluk.gov.tr/ (E.T. 20.06.2024).
• TAŞKÖPRÜLÜZÂDE, Ahmed Efendi (2019). Eş-Şakâ’iku’n-Nu‘mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye: Osmanlı Âlimleri, (haz. Muhammet Hekimoğlu), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• TOPALOĞLU, Ahmet (2018). XIV. Yüzyılın Ortalarında Yapılmış Satırarası Kur’an Tercümesi I-II, Metin-Sözlük, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• TOPALOĞLU, Bekir (2012). “Te’vîlâtü’l-Kur’ân”, DİA, C. 41, s.s. 32-33.
• ULUDAĞ, Süleyman (2002). “Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin”, DİA, C. 26, s.s. 473-475.
• YAVUZ, Yusuf Şevki; AVCI, Casim (1999). “İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec”, DİA, C. 20, s.s. 543-549.
• YAZICI, İshak (2009). “Semerkandî, Ebü’l-Leys”, DİA, C. 36, s.s. 473-475.
• YAZICI, Tahsin; ULUDAĞ, Süleyman (1998). “Herevî, Hâce Abdullah”, DİA, C. 17, s.s. 222-226.