KLASİK TÜRK ŞİİRİNİN PENCERESİNDEN ANBER VE ANBER ÇEŞİTLERİ

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 4, 1405 - 1439, 31.12.2024

Nurgül Özcan

https://doi.org/10.58659/estad.1571821

Öz

İnsan hayatının her sahasında etkili olan koku, bütün toplumlarda sosyo-kültürel açıdan önemli bir yere sahiptir. Tarih boyunca kokuyla ilgili buluşlar yapılmış, ticari pazarlar kurulmuş, meslekler oluşmuştur. Koku meselesi milletlerin toplumsal ve kültürel hafızası açısından mutlaka incelenmesi gereken çok boyutlu bir konudur. Koku oluşumunda kullanılan koku maddeleri ve özel karışımlar bu konunun temelini oluşturmaktadır. Çalışmamızda ele aldığımız ‘anber’ en önemli koku maddelerinin başında gelir. Kaynaklarda anberle ilgili değişik rivayetler bulunmaktadır. Çoğu zaman bu bilgiler birbiriyle karıştırılmıştır. Anber denildiği zaman akla ilk gelen şey şüphesiz güzel koku, aksesuar, kozmetik ve ilaç sanayidir. Günümüzde de hala önemini kaybetmemiş olan ‘anber’, insanlık tarihinde ticaretten, tababete, kişisel bakımdan, sosyal hayattaki ritüellere kadar zengin bir ar kullanım alanına sahiptir. Bu çalışmada; anber, divan şiiri penceresinden ele alınmış, koku tarihinde kayda değer bir yere sahip olan anber ve anber çeşitlerinin klasik edebiyatımıza nasıl yansıdığı incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Anber, koku, klasik Türk edebiyatı, kültür tarihi, Osmanlı.

Kaynakça

• ABDÜLAZİZ BEY (1995). Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri Toplum Hayatı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• ABDÜLAZİZ BEY (2002). Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri (Haz: Prof. Dr. Kâzım Arısan, Duygu Arısan Güney), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• AÇIKGÖZ ÜNYAY, Fatma (2001). “Osmanlılar ile Hindistan Sultanlıkları Arasındaki Diplomatik İlişkiler ve Hediyeleşme (XV.-XVII. Yüzyıllar)”, Ulakbilge, Cilt:6, Sayı:31, s.s.1681-1686.
• AKDOĞAN, Yaşar, “Ahmedî Divanı” https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10591,ahmedidivaniyasarakdoganpdf.pdf?0 (E.T.: 24.09.2024).
• AKKUŞ, Metin (1993). Nef’î Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ARSLAN, M.; ŞAHİN, H. (2016). “Unutulan Bir Orman Ürünü Kaynağı: Anadolu Sığla Ağacı” (Liquidambar Orientalis Miller. Bartın Orman Fakültesi Dergisi, 18 (1), s.s.103-117.
• ASLANER, Serhat; YENTÜRK, Hatice Çolak (2011). Osmanlı Askeri Tarihi, İstanbul: Bilim ve Sanat Vakfı Yayınları.
• AVŞAR, Ziya (2017). Revânî Dîvânı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56143,revani-divanipdf.pdf?0 (E.T.: 04.10.2024).
• AYAN, Hüseyin (1990). Nesîmî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• AYVERDİ, İlhan (2011). Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Lugati, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• BATİSLAM, Hanife Dilek (2019). “Divan Şiirinde Toprak ve Toprakla İlgili Unsurlarin Kullanımı” Folklor/Edebiyat Dergisi, Cilt:99, Sayı:3, s.s.457-470.
• CİLACI, Osman (1988). “Ahbârü’s-Sîn Ve’l-Hind”, İslam Ansiklopedisi, Cilt:1, s.s. 493. TDVİA.
• COŞKUN, Hatice (2023). Divan Şiirinde Yay Ve Kâbe Kavseyn Mazmunu, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Cilt:31, Sayı:31, s.s.115-132.
• ÇAKIR, Sevgi (2021). Orta Çağ İslam Dünyasında Koku: Misk Amber Kâfur, Yüksek Lisans Tezi, Amasya: Amasya Üniversitesi.
• ÇETİN, Kamile (2018). “Klâsik Türk Şairlerinin Kaleminden Mağrib, Habeş ve Sudan”, Erzurum Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı:63. s.s.35-57.
• ÇETİNKAYA, Ülkü (2010). “Osmanlı Dönemi Kadın Süs Malzemelerinin Divan Şiirine Yansımaları”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı:13, s.s.61-89.
• ÇINARCI, Mehmet Nuri (2016). “Osmanzâde Tâ’ib ve Halepli Edip’in Şiirlerinde XVIII. Yüzyıl Osmanlı Toplum Eleştirisi”, The Journal of Academic Social Science Studies (JASSS), Sayı:48, s.s.199-209.
• ÇİÇEK, Hacı (2018). “Celâluddîn es-Suyûtî’nin el-Makâmatu’l-Miskiyye ve el-Makâmatu’l-Verdiyye’de Konuşturduğu Güzel Kokular ve Çiçekler” Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:40, s.s.147-172.
• DEMİR, Hiclal (2017). “Lâzikîzâde Feyzullah Nâfiz ve Divanı”, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/54126,53959lazikizade-feyzullah-nafizdivanpdfpdf.pdf?0, (E.T.: 24.09.2024).
• DEMİR, Remzi; KILIÇ, Mutlu (2003). “Cevahirnâmeler ve Osmanlılar Dönemi'nde Yazılmış İki Cevahirnâme”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 4(14), s.s.1-64.
• DİKTAŞ, Mustafa Yakup (2012). Misk ü Amberden Parfüme Türkiye’deki Koku Kültürünün Dönüşümü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• DOĞAN, Muhammet Nur (2011). Eski Şiirin Bahçesinde, İstanbul: Yelkenli Kitabevi.
• EBÛ ZEYD es-Sîrâfî (2012). Ahbârü’l-Sîn ve’l-Hind Zeyli, Doğu’nun Kalbine Seyahat, (Çev: Ramazan Şeşen), İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• ERCAN, Özlem (2003). Peşteli Hisâlî Divanı Tahlili (İnceleme-Metin), Birinci Cilt, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ERDOĞAN, Mehtap (2013). Güzellik Unsurlarıyla Divan Şiirinde Sevgili, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• ERER, Sezer; ALICI, Elif (2004). “Türk Tıp Tarihinde Mumyalama ve Bazı Orijinal Sonuçlar”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, s.s.37-43.
• ERGİN, Muharrem (1989). Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• ERHAT, Azra (1996). Mitoloji Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Erkan, A. S. (2022). Tekirdağlı Ahmed Lutfî Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
• ERTUĞ, Z. T. (1998). “Osmanlı Devlet Teşrifâtında Hırka-i Şerif Ziyareti”, Tarih Enstitüsü Dergisi, XVI, s.s.37-45.
• ERÜNSAL, İsmail E. (1983). “Tacizâde Cafer Çelebi Divanı”, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59332,taci-zade-cafer-celebi-divanipdf.pdf?0, (E.T.: 24.09.2024).
• EVLİYA ÇELEBİ, (2003). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (Haz: Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, Cilt:1.
• GEDÜK, Serkan (2013). Osmanlı Saray Kültüründe Buhur ve Gülsuyu Geleneği, Topkapı Sarayı Müzesi Yıllıkları, s.s.138-155.
• GÖKALP, Halûk (2001). Fasîhî Divanı: İnceleme Metin, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi.
• GÜMÜŞ, Ercan (2022). “Zalim Dahhak ve Demirci Kava Efsanesi'nden Hareketle Mitoloji ve Tarih İlişkisine Dair Bir Değerlendirme”, Nubihar Akademi Dergisi, Sayı: 18, s.s.47-80.
• HARMANCI, Esat (2017). “Süheylî Divanı”, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55750,suheyli-divanipdf.pdf?0, (E.T.:26.09.2024).
• İBN SA’D, ½ s.113; M Hamidullah, İslam Peygamberi-Terc: Salih Tuğ-2/1063 https://webdosya.diyanet.gov.tr/ramazan/UserFiles/00000000-0000-0000-0000-000000000000/2023/3/3/ca786a95-3231-4974-93d7-2ed577d387fe.pdf, (E.T.: 10.10.2024).
• KADI BURHANEDDİN (1980). Kadı Burhaneddin Divanı, (Haz: Muharrem Ergin), İstanbul: İÜEF Yayınları.
• KAPLAN,Mahmut (2021). Divan Şiirinde Aşkın Renkleri, İstanbul, Lejand Yayınları.
• KARACA, Nurten (2021). “Türk Çini Sanatında ‘Hatayi’ ve ‘Şakayık’ Motifi Örneğinde Çizim Özellikleri”, OPUS Toplum Araştırmaları Dergisi, Cilt:18, Sayı:43, s.s.7082-7105.
• KARAMAN, Gülay. (2015). Klasik Türk Edebiyatında Sihir, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KARAMAN, Ramazan (2008). “Anadolu’da Nevruz Kutlamaları”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17 (13), s.s.129- 145.
• KARAPANLI, Gürcan (2005). Mekkî Divanı ve Tahlili, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KAYA, Bayram Ali (2017). “Azmizâde Haleti Divanı”, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56159,azmizade-haleti-divanipdf.pdf?0, (E.T.: 14.10.2024).
• KILIÇ, Orhan (2020). Tarihte Küresel Salgın Hastalıklar ve Toplum Hayatına Etkileri, Ankara: TÜBA-Türkiye Bilimler Akademisi Yayınevi.
• KILIÇ, Filiz (2018). “Şâhî Divanı”, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59394,sahi-divanipdf.pdf?0, (E.T.:26.09.2024).
• KOÇU, Reşat Ekrem (1967). Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Ankara: Sümerbank Kültür Yayınları.
• KUFACI, Osman (2006). Adni Divanı ve Adni Divanında Benzetmeler, Yayımlanmamış Yüksek Lisan Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KUFACI, Osman (2020). “Divan Şiirinin Estetik Dünyasında Şem´-i Kâfur (Kâfurdan Mum)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 67, s.s.187-206.
• KURNAZ, Cemal (1987). Hayali Bey Divanının Tahlili, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• MAHMUT ŞEVKET PAŞA (1983). Osmanlı Askeri Teşkilatı Ve Kıyafeti - (Osmanlı Ordusunun Kuruluşundan 1908 Yılına Kadar), (Çev: Nurettin Türsan-Semiha Türsan), Ankara: KKK Yayınları.
• MAT, Afife (2009-2010). “Osmanlı İmparatorluğu'nda Afyonun Tarihi”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, XI/1-2.
• MELVİLLE, Herman (1987). Moby Dick/Beyaz Balina (Çev: Sabahattin Eyuboğlu-Mina Urgan), İstanbul: Cem Yayınevi.
• MENGİ, Mine (2020). “Mesihî Divanı”, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/74203,mesihi-divanipdf.pdf?0, (E.T.:24.09.2024).
• MERMER, Ahmet (2020). “Karamanlı Aynî Divanı”, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/78478,karamanli-ayni-divanipdf.pdf?0, (E.T.: 04.10.2024). NESÂÎ, Zinet, 3.
• ORTAYLI, İlber (2008). Osmanlı Sarayında Hayat, İstanbul: Yitik Hazine Yayınları.
• OZAN, Vedat. “Vedat Ozan ile Ufkun İki Katı - Amber mi, Kehribar mı?” https://www.youtube.com/watch?v=D4BOz9JHSzY, (ET: 19.09.2023).
• ÖRNEK, Sedat Veyis (1971). Anadolu Folklorunda Ölüm, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• ÖZLÜ, Zeynel. (2004), XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Gaziantep Kültür Hayatı (Tereke Defterlerine Göre), Gaziantep: GBB Yayınları.
• ÖZÖN, Mustafa, Nihat (1979). Osmanlıca Türkçe Sözlük, İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevi.
• ÖZLÜK, Işılay Pınar (2024). Klasik Türk Şiirinde “Amber”, Journal of Turkish Language and Literature, Cilt:10 Sayı:4, s.s. 572-592.
• ÖZYILDIRIM, Ali Emre (1999). “Hamdullah Hamdî Divanı”, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10616,metinpdf.pdf?0, (E.T.: 24.09.2024).
• PAKALIN, M. Z. (1971). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• PALA, İskender (1995). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara: Akçağ Yayınları.
• SARGON, Erdem (1991). “Amber”, DİA, Cilt:3, s.s. 7-8.
• SARI, Nil; TUĞ, Ramazan (2009). Neşati Yağı Tıbbî Yağlar Üzerine Bir Risale, İstanbul: Geleneksel Tıp Derneği Yayınları.
• SUZAN, Akkuş Mutlu (2021). “Eski Ön Asya Toplumlarında Tütsü Kullanımı ve Kültürümüze Yansımaları”, Turkish Studies, Cilt:16 Sayı:2, s.s.215-230.
• SÜRÜR, Ayten (1997). “Kültürümüzde Mendil Kullanma Geleneği ve Mendiller”, V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, Maddi Kültür Seksiyon Bildirileri, Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı.
• ŞAHİN, Baha Emir; ERENEL, Fahri (2021). “Kuşak Yol Girişimi Kapsamında Deniz ve Demir İpekyolu’nun Rekabeti”, Güvenlik Stratejileri Dergisi, Cilt: 17, Sayı: 40, s.s. 725-766.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atilla (2016). Osmanlı Şiiri Klavuzu, C-I. İstanbul: Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• ŞİRVÂNÎ, Muhammed b. Mahmûd b. Hacı. (2022). Şifa Bahçesi, Ankara: Orman Genel Müdürlüğü Yayınları.
• ŞÜKÛN, Ziya (1984). Farsça-Türkçe Lûgat, Gencînei Güftar Ferhengi Ziya, İstanbul: MEB Yay.
• TANRIBUYURDU, Gülçin (2010). Bir Kültür Taşıyıcısı Bir Gizli Dil Klasik Türk Şiirinde Mendil, Milli Folklor, C.11, s.s.196-203.
• TANYELİ, Uğur; SÖZEN Metin (2010). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• TARLAN, A. Nihat. (1992). Hayâlî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• TARLAN, Ali Nihat (1992). Ahmet Paşa Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• TAŞ, Hakan (2010). “Vusûlî Divanı”, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10660,vusuli-divanipdf.pdf?0, (E.T.:24.09.2024).
• TİRMİZİ, Cenâiz, 16.
• TOGAN, İ. Kara, G. Baysal, C. (2006). Çin Kaynaklarında Türkler-Eski T’ang Tarihi (Chiu T’ang-shu), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• TOLASA, Harun (2001). Ahmed Paşa’nın Şiir Dünyası, Ankara: Akçağ Yayınları.
• TOPAL, Hande (2007). Koku Kullanım Kültürü Ve Türkiye’de Kolonya Ambalajı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi.
• TULUM, Mertol; TANYERİ M.Ali (1977). Nev’î Divanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınevi.
• ÜST, Sibel (2018). “Edirneli Nazmî Divanı”, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57766,edirneli-nazmi- divanipdf.pdf?0, (E.T.: 24.09.2024).
• YENTÜRK, Aybala (2005). ‘‘Uygarlık ve Parfüm: Bir Yolculuğun Tarihçesi’’, Kutsal Dumandan, Sihirli Damlaya: Parfüm, (Ed: Şennur Şentürk), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, s.s.7-21.
• YENTÜRK, Nejat (2009). Osmanlı Döneminde Süslenme ve Bakım Ürünleri, Beden Kitabı, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• YILDIRIM, Taner (2022). Ticaret'in Altın Çağı, Elazığ: İKSAD Yayınları.
• https://lugatim.com/s/%C5%9Femame
• https://megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/Kehribar%20Ta%C5%9F%C4%B1n%C4%B1%20%C4%B0%C5%9Fleme.pdf (E.T.:28.08.2024).
• https://tarihdergi.com/hos-kokulariyla-bas-donduren-medeniyet/
• https://www.paraf.com.tr/tr/parafmag/bir-zamanlar-ticarete-yon-veren-tarihi-yollar.html, (E.T.: 10.10.2024).
• https://www.rehberansiklopedisi.com/akamber/?print=pdf (E.T.: 03.12.2023)
• https://www.youtube.com/watch?v=6tLo0A86qHo, (E.T.: 02.11.2023)