A MILESTONE IN THE ILMIHĀL TRADITION: AN ANALYSIS OF MUQADDIMAT AL-ṢALĀT AND ITS SURROUNDING LITERATURE

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 1, 46 - 77, 30.03.2025

Necmettin Azak

https://doi.org/10.58659/estad.1610599

Öz

This study focuses on the significant ilmihāl text, Muqaddimat al-ṣalāt (Fiqh Keydānī). By addressing debates surrounding the authorship, naming variations, and interpretations of the text, the study aims to clarify its identity and comprehensively analyze the commentaries (sharhs), glosses (hashiyas), and translations associated with it. The research seeks to ascertain the originality and historical context of Muqaddimat al-ṣalāt by identifying existing manuscript copies and conducting detailed physical and content analyses to establish connections between these versions. The investigation begins with identifying extant manuscript copies, which are then meticulously analyzed in terms of both physical attributes and content. Key details, such as the dates and locations of transcription, as well as the physical features of the manuscripts, have been documented. The study also examines the various names assigned to the text across different periods and regions. Furthermore, the impact of circular references within tabakāt and tarājim literature, errors in catalogs, and inaccuracies in manuscript annotations regarding authorship have been critically assessed. Particular attention is given to the systematic and categorical approach used in Muqaddimat al-ṣalāt to address the subject of prayer, highlighting its unique contribution to the development of the ilmihāl tradition. The findings indicate that Muqaddimat al-ṣalāt transcends its role as a mere ilmihāl text, having achieved widespread acceptance across diverse regions and significantly extended its influence through commentaries, glosses, and translations. This underscores its central role in the transmission of knowledge within ilmihāl literature. The study demonstrates that the rich corpus of work surrounding the text, encompassing both historical and pedagogical dimensions, affirms its enduring value. This comprehensive evaluation of Muqaddimat al-ṣalāt offers a robust foundation for future research, shedding light on the diversity and continuity of the ilmihāl tradition.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ilmihāl Tradition, Keydānī, Muqaddimat al-Ṣalāt, Manuscript

İLMİHAL GELENEĞİNDE BİR KİLOMETRE TAŞI: MUKADDİMETÜ’S-SALÂT VE ÇEVRESİNDEKİ EDEBİYATIN TAHLİLİ

Öz

Bu çalışma ilmihâl geleneğinin önemli bir metni olan Mukaddimetü’s-Salât (Fıkhı Keydânî) üzerine odaklanmaktadır. Eserin müellif aidiyetine ilişkin tartışmalar, isimlendirme farklılıkları ve metin üzerindeki yorumlar dikkate alınarak hem metnin kimliğini netleştirmek hem de bu metin üzerine yapılan şerh, haşiye ve tercümeleri kapsamlı bir şekilde incelemek amaçlanmıştır. Çalışma Mukaddimetü’s-salât ve ilgili metinlerin yazma nüshalarının tespiti, fiziksel ve içerik analizleri ile bu nüshalar arasında bağlantıların kurulması yoluyla metnin özgünlüğünü ve tarihî bağlamını açıklığa kavuşturmayı hedeflemiştir. Araştırmada öncelikle eserin mevcut yazma nüshaları tespit edilmiş, bu nüshalar fiziksel ve içerik yönünden detaylı bir incelemeye tabi tutulmuştur. İstinsah tarihleri, yerleri ve nüshaların fiziki özellikleri belirlenmiş; ayrıca eserin çeşitli dönem ve bölgelerde aldığı farklı isimlendirmeler üzerinde durulmuştur. Tabakât ve terâcim literatüründeki döngüsel aktarımların, kataloglardaki hataların ve yazma eserlerdeki yanlış notların müellif aidiyeti üzerindeki etkileri incelenmiştir. Bunun yanı sıra eserin namaz konusunu ele alırken kullandığı kategorik yöntem ve sistematik yaklaşımın ilmihâl geleneğinin gelişimindeki özgün katkısı vurgulanmıştır. Elde edilen bulgular Mukaddimetü’s-Salât'ın yalnızca bir ilmihâl metni olmanın ötesinde, farklı coğrafyalarda geniş bir kabul görmüş ve şerh, haşiye ve tercümeler yoluyla etki alanını artırmış bir eser olduğunu göstermektedir. Bu durum metnin ilmihâl literatüründe bilgi aktarımı açısından merkezi bir rol oynadığını ortaya koymaktadır. Çalışma, eserin şerh ve tercümelerle zenginleşen literatürü aracılığıyla hem tarihsel hem de pedagojik bağlamda önemli bir değer taşıdığını kanıtlamış; ilmihâl geleneğinin çeşitliliğini ve sürekliliğini gözler önüne sermiştir. Böylece Mukaddimetü’s-Salât'a dair bu kapsamlı değerlendirme, gelecekteki araştırmalar için sağlam bir temel sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, İlmihal Geleneği, Keydânî, Mukaddimetü’s-Salât, Yazma Eser.

Kaynakça

• ARPAGUŞ, Hatice Kelpetin (2000). “İlmihal”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.22, s.s. 139-41.
• EBÜ’L-HÂCC, Salâh Muhammed (2006). el-Mirkât Şerhu Mukaddimeti’s-Salât ve Ma‘ahû Dav’ü’d-Derârî fî Ahbâri Şemsiddîn el-Fenârî, Umman: Müessetü’l-Verrak.
• ERDOĞAN, Mehmet (2015). Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ensar Neşriyat.
• GÖMBEYAZ, Kadir (2009). “Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu -4-6 Aralık 2009”, Molla Fenârî’ye Nispet Edilen Eserlerde Aidiyet Problemi ve Molla Fenârî Bibliyografyası, s.s. 467-524.
• KAHRAMAN, Abdullah (2014). “Cumhuriyet Dönemi İlmihalleri: Fıkıh ve Toplumsal İhtiyaç Bakımından Bir Değerlendirme”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C: 12, S: 24, s.s.147-72.
• KAHRAMAN, Abdullah (2016). “III. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu ‘Kastamonu’da İlmî Hayat ve Kastamonu Âlimleri’- 6-8 Mayıs 2016”, Taşköprizâde Ahmed b. Mustafa (ö. 968/1561) ve Şerhu Mukaddimeti’s-Salât Adlı Eseri, s.s. 589-96
• KÂTİB ÇELEBİ, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah (1941). Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn (Haz: M.[ehmet] Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge), Ankara: Maârif Vekalet.
• LEKNEVÎ, Muhammed Abdulhay el-Ensârî (1999). el-İnsâf fî Hukmi’l-İʿtikâf, (Haz: M. b. A. Mekkî), Lübnan: Daru’l-Beşâʾiri’l-İslâmiyye.
• ÖNGÖREN, Reşat (2002). “Kutbüddin İznikî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.26, s.s. 485-86.
• ÖZFIRAT, Bayram (2006). Tokatlı İshâk Efendi’nin Nazmu’l-Ulûm, Nazmu’l-Le’âlî ve Manzûme-i Keydânî Adlı Mesnevileri (İnceleme-Metin), Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• SERAHSÎ, Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed (1978). el-Mebsût, Beyrut: Dâru’l-Ma’rife.
• ŞEYBÂNÎ, Muhammed b. Hasen (1997). Kitâbü’l-Kesb, (Haz: Abdülfettah Ebû Ğudde), Haleb: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye.
• YAZAR, Sadık (2014). “Osmanlı Döneminde Fıkıh Sahasında Yapılmış Türkçe Tercümeler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C:12, S: 23, s.s. 49-166.
• YILDIRIM, İlyas (2013). “Molla Fenârî: İlmî Kişiliği, Fıkıhla İlgili Eserleri ve Osmanlı Fıkıh Tarihindeki Yeri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C:11, S: 22, s.s. 255-284.
• AKHİSÂRÎ, Hasan Kâfî el-Bosnevî. Hadîkatü’s-Salât Şerhu Mukaddimeti’s-Salât, Beyazıt Kütüphanesi, Beyazıt, No: B1851/4, vr. 80b-118a.
• ALİ EL-KÂRÎ, Ebu’l-Hasen Nûreddin Ali b. Sultan Muhammed. Şerhu Fıkh-i Keydânî, Kayseri Kütüphanesi, Raşid Efendi, No: 510/3, vr. 51b-75b.
• BUHÂRÎ, İbrahim b. Mîr Derviş. Şerhu Mukaddimeti’s-Salât, Süleymaniye Kütüphanesi, Reisülküttab, No: 315/2, vr. 180b-244b.
• BURSEVÎ, İsmail Hakkı. Şerhu Fıkh-i Keydânî, Atıf Efendi Kütüphane, Atıf Efendi, No: 873, vr. 1b-104b.
• EBÛ AHMEDZÂDE. Terceme-i Fıkh-ı Keydânî, Milli Kütüphane, Yazmalar, No: 06 Mil Yz A 7491/3, vr. 66b-166b.
• EBÛ AHMEDZÂDE. Terceme-i Fıkh-ı Keydânî, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, No: 1045, vr. 1b-172a.
• HACI MUSTAFA. Terceme-i Fıkh-ı Keydânî, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, No: 1865/3, vr. 91b-97a
• HÜDÂYÎ, Aziz Mahmud. Hâşiyetü Kuhistânî Şerhu Fıkh-i Keydânî, Süleymaniye Kütüphanesi, Hüdai Efendi, No: 265, vr. 1b-204a.
• KUHİSTÂNÎ, Şemsüddîn Muhammed b. Hüsâmiddîn. Şerhu Fıkh-i Keydânî, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, No: 11167, vr. 1b-45a.
• KUHİSTÂNÎ, Şemsüddîn Muhammed b. Hüsâmiddîn. Şerhu Fıkh-i Keydânî, Süleymaniye Kütüphanesi, Pertev Paşa, No: 187/3, vr. 17b-87a.
• MAHMUD EFENDİ. Câmi'u’l-Mebânî li-Mesâ’ili Şerhi Fıkh-i Keydânî, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, No: 460, vr. 1b-301a.
• MAHMUD EFENDİ. Câmi'u’l-Mebânî li-Mesâ’ili Şerhi Fıkh-i Keydânî, Süleymaniye Kütüphanesi, Yusuf Ağa, No: 211/1, vr. 1b-224a.
• MÛSÂCALIZÂDE, Mehmed Sa‘îd Efendi. Terceme-i Fıkh-ı Keydânî [el-Esile ve’l-Ecvibe], Manisa Kütüphanesi, Manisa İl Halk Kütüphanesi, No: 9992/2, vr. 5b-9b.
• MUSTAFA. Terceme-i Miftâhü’l-Cennet fi Şerhi Fıkh-ı Keydânî, Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, No: 3264/3, vr. 213b-234b.
• MÜELLİFİ MEÇHUL. Manzume-i Fıkh-ı Keydânî, Süleymaniye Kütüphanesi, Antalya Tekelioğlu, No: 914/6, vr. 51b-84b.
• MÜELLİFİ MEÇHUL. Terceme-i Fıkh-ı Keydânî, Millet Kütüphanesi, Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, No: 06 Hk 4071/1, vr. 1b-54b.
• MÜELLİFİ MEÇHUL. Terceme-i Fıkh-ı Keydânî, Rodos Fethi Paşa Vakfı Hafız Ahmed Ağa Kütüphanesi, Rodos Hafız Ahmed Ağa, No: 1681, vr. 1b-16b.
• MÜELLİFİ MEÇHUL. Terceme-i Fıkh-ı Keydânî, Süleymaniye Kütüphanesi, Rodos Mihrişah Sultan, No: 190, vr. 1b-22b.
• NABLUSÎ, Abdülganî b. İsmâil. el-Cevherü’l-Küllî Şerhu Umdetü’l-Musallî, Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi, Yusuf Ağa, No: YY0000004825/37, vr. 269b-293b.
• NÛREDDİNZÂDE, Muslihuddin Mustafa b. Nûreddin Ahmed el-Filibevî er-Rûmî. Terceme-i Fıkh-ı Keydânî, Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, No: 827/17, vr. 100b-103a.
• TARSÛSÎ, Mehmed Efendi. Hâşiye alâ Şerhi Fıkh-i Keydânî, Manisa Kütüphanesi, Manisa İl Halk Kütüphanesi, No: 10104/1, vr. 1b-48a.
• TAŞKÖPRİZÂDE, Ahmed Efendi. Şerhu Mukaddimeti’s-Salât, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, No: 3590, vr. 19b-39a.
• TAŞKÖPRİZÂDE, Ahmed Efendi. Şerhu Mukaddimeti’s-Salât, Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah, No: 111/1, vr. 1b-28b.
• TAŞKÖPRİZÂDE, Ahmed Efendi. Şerhu Mukaddimeti’s-Salât, Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, No: 3697/7, vr. 110b-138b.
• TÜRÂBÎ. Manzume-i Fıkh-i Keydânî, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, No: 1150, vr. 1b-3a.
• ZENCÂNÎ, İshak b. Hasan et-Tokâdî. Manzume-i Fıkh-i Keydânî, Milli Kütüphane, Yazmalar, No: 06 Mil Yz A 3094/7, vr. 79b-85a.
• ZENCÂNÎ, İshak b. Hasan et-Tokâdî. Metâlibü’l-Musallîn Şerhu Fıkh-i Keydânî, Amasya Beyazıt Kütüphanesi, Amasya Beyazıt, No: 260/1, vr. 1b-52b.