FİLİBELİ AHMET HİLMİ’NİN A‘MAK-I HAYÂL ADLI ROMANINDA MEVLÂNÂ’NIN MESNEVÎ’SİNİN İZLERİ

Yıl 2013, Cilt: 19 Sayı: 76, 99 - 106, 01.12.2013

Gökhan Tunç

Öz

Bu makalede, Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde yer alan “Sineğin Gevşek Tevilinin Değersizliği”
adlı bölümle Filibeli Ahmet Hilmi’nin A’mak-ı Hayâl adlı kitabının “Zeyl-i A’mak-ı Hayal” adlı
parçası arasındaki ilişki, metinlerarasılık kavramı ile incelenecektir. Bu çabada öncelikli olarak
metinlerarasılık kuramına kısaca değinilecektir. Bahsedilen kapsamda, metinlerarasılık kuramında,
bir metnin diğer metinlerin tekrarından ve dönüştürülmesinden oluştuğuna dair düşünceye dikkat
çekilecektir. Daha sonra Mesnevî’nin incelenen bölümünde, Kur’an’ı aşırı yorumlayan kişileri
eleştirmek için ikili karşıtlıklardan yararlanarak oluşturduğu görsel imgelere değinilecektir.
Söz konusu bağlamda, Mevlânâ’nın ikili karşıtlıkları “sinek-anka”; “idrar-derya” örneklerinde olduğu gibi çok zıt anlamlı sözcüklerden seçmesinin anlam ve işlevi değerlendirilecektir. İkinci
düzlemde ise Filibeli Ahmet Hilmi’nin söz konusu metinde tabii bilimler yorumcusunu eleştirmek
için Mesnevî’den yararlanarak benzer görsel imgeleri nasıl kullandığı ortaya konulacaktır.
Filibeli Ahmet Hilmi’nin A’mak-ı Hayâl adlı kitabının “Zeyl-i A’mak-ı Hayal” adlı bölümünde,
romanın merkezî kişisi olan Raci aracılığıyla II. Meşrutiyet döneminde yaygınlaşan materyalist
ve metafizik tartışmasına katılmasına ve materyalizmi eleştirmesine dikkat çekilecektir. Filibeli
Ahmet Hilmi metafizik düşünceyi savunarak her şeyin bilimle çözüleceğine dair inancı ve
metafiziği “üfürükçülük” olarak nitelendiren anlayışı eleştirir. Bu amaçla Mesnevî’nin sözü
edilen bölümünde Kur’an’ı aşırı yorumlayan kişiler için kurgulanan idrarın üzerindeki sinek,
Filibeli Ahmet Hilmi’nin ele alınan metninde, gururlu ve kibirli tabii bilimler savunucusu için
kullanılan, at idrarına maruz kalmış karınca metaforuna dönüşür.

Anahtar Kelimeler

Mevlânâ, Mesnevî, Filibeli Ahmet Hilmi, A’mak-ı Hayal, görsel imge

TRACES OF MEVLÂNÂ’S MESNEVÎ IN FILIBELI AHMED HILMI’S NOVEL OF A‘MAK-I HAYÂL

Öz

In this article, the chapter in Mevlana’s Mesnevi called “Sineğin Gevşek Tevilinin
Değersizliği” and the chapter in Filibeli Ahmet Hilmi’s A’mak-ı Hayâl called “Zeyl-i A’mak-ı
Hayal” will be evaluated with an intertextual approach. Firstly, by considering Mevlana’s
work, visual images formed by using double contrasts in order to criticize those who
radically interpret Quran will be mentioned. In this context, it will be evaluated why Mevlana
has chosen extreme examples of double contrasts such as “fly-phoenix” and “urine-sea” by
considering their meanings and functions. Secondly, the work of Filibeli Ahmet Hilmi will
be evaluated so as to demonstrate how he used similar visual images with Mevlana by using
Mesnevi in order to criticize an interpreter of natural sciences. In the “Zeyl-i A’mak-ı Hayal”
chapter of his book A’mak-ı Hayâl, Filibeli Ahmet Hilmi focuses on the discussions during
the Second Constitutional Era concerning materialism and metaphysical thought by using the
novel’s central character Raci. The character defends the metaphysical thought and criticizes
the understanding that seeks solutions of all problems in science and defines metaphysic
as “quackery”. Thus Mevlana’s metaphor of fly on urine to criticize those who radically
interpret Quran, this time, is used by Filibeli Ahmet Hilmi to criticize the defender of natural
sciences. However Mevlana’s fly metaphor about arrogant people is transformed to an ant
metaphor by Filibeli Ahmet Hilmi.

Anahtar Kelimeler

Mevlânâ, Mesnevî, Filibeli Ahmet Hilmi, A’mak-ı Hayal, visual image

Kaynakça

• Aktulum, Kubilây (2000), Metinlerarası İlişkiler, Ankara: Öteki Yayınevi.
• Barthes, Roland, (2006), Yazı üzerine Çeşitlemeler: Metnin hazzı, (Çev. Şule Demirkol), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Culler, Jonathan, (2007), Yazın Kuramı, Çev. Hakan Gür, Ankara: Dost Yayınları.
• Filibeli Ahmet Hilmi (t.y.), A’mak-ı hayâl, Haz. Osman Gündüz, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Frow, John (1990), “Intertextuality and Ontology”, Intertextuality: Theories and Practices, Newyork: Manchester University Press.
• Mevlânâ Celaleddin Rûmî (1991), Mesnevî I, çev. Veled Çelebi İzbudak, Yay. Haz. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul: MEB.
• Şem’î Şem’ullâh, şerh-i Mesnevî (I. Cilt) Haz. Abdülkadir Dağlar, E.Ü. S.B.E. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri 2009.
• Ülken, Hilmi Ziya, (1994), Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul: Ülken Yayınları.
• Yıldırım, Ali, “Zıtlık Kavramı ve Divan Şiirinde Zerre-Güneş Sembolizmi”, Bilig, S. 25, 2003. ss. 125-139.