Geleneksel Hakas İnançları Bağlamında Izıh

Yıl 2016, Cilt: 22 Sayı: 88, 227 - 246, 01.11.2016

V. A. Burnakov Yaprak Pelin Uluışık

Öz

Tarih boyunca bütün toplumlarda kurban, insanın tanrıya yakınlaşmak için veya onunla

bir şekilde iletişime geçmek için tercih ettiği yollardan biri olmuştur. Kurbana dair uygulamalar

toplumdan topluma değişse de öz olarak aynı kalmıştır. Türklerin Müslüman olmadan

önceki kurban anlayışı ve uygulaması ıdık/ızıh ile karşılanmıştır. Bu uygulama Sibirya’da

meskun, Müslüman olmayan ve eski Türk inancını kısmen devam ettirmekte olan Sibirya

Türkleri tarafından son zamanlara kadar devam ettirilmiştir. Izıh kurbanının bireysel olduğu

kadar, toplumsal yanları da vardır. Aynı zamanda her kurbanda olduğu gibi ızıh kurbanının

ekonomik boyutu da incelenmeye değer niteliktedir. Bu açıdan bakıldığında, adı geçen kurban

uygulamasının son örneklerinin SSCB’de yapılmış olması, kurbanın tamamen ortadan

kalkmasını hızlandıran etkenlerden biri olmuştur. Özelde Hakas Türkleri, genelde ise Sibirya

Türklerinin inanç sistemlerinde kurbanın ortadan kalkması, onların geleneksel inanç

sistemlerini de (olumsuz anlamda) büyük ölçüde etkilemiştir. Çünkü ızıhla ilgili uygulama

ve ritüeller inancın değişik boyutlarını da içermiş, o ortadan kalkınca içerdiği inanca ait diğer

unsurlar da yok olmuştur. Bu makale, Hakas Türklerinin tanrı ve ruhlarına adanmış hayvanlar

olan ızıhlarla ilgili Hakas inançları ve dini törenleri üzerinde durmaktadır. Araştırma;

arşivlenmiş belgeler, saha belgeleri ve yayınlanmış verilere dayandırılmıştır. Yazar, bu inanç

ve uygulamaların, hangi yollarla aile ve kavim yapılarına, anlambilimlerine ve işlevlerine

bağlı olduğu üzerinde durmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Adanmış hayvan, ritüel, Şamanizm, tös, kabile, ruh

Kaynakça

• Burnakov V.A. Dukhi Srednego Mira v Traditsionnom Mirovozzrenii Khakasov. Novosibirsk: Izd. IAE SO RAN. 2006.
• Butanaev V.Ya. Khakassko-Russkii İstoriko-Etnograficheskii Slovar. Abakan: Khakasiya. 1999.
• Butanaev V.Ya. Burkhanizm Tyurkov Sayano-Altaya. Abakan: Izd. Khakas. Gos. Univ. 2003.
• Drevnetyurkskii Slovar. Moscow: Nauka. 1969.
• Dyrenkova N.P. Shorskii Folklor. Moscow, Leningrad: Izd. AN SSSR. 1940.
• Georgi I.G. Opisaniye Vsekh v Rossiyskom Gosudarstve Obitayuschikh Narodov. St. Petersburg. 1799.
• Karatanov I. Cherty Vneshnego Byta Kachinskikh Tatar. Izvestiya IRGO, Vol. 20, İss. 6, 1884, 6-33.
• Katanov N.F. Pisma N.F. Katanova iz Sibiri i Vostochnogo Turkestana. St. Petersburg. 1893a. Katanov N.F. Sredi Tyurkskikh Plemen. Izvestiya IRGO, Vol. 29, 1893b, 520-550.
• Katanov N.F. Otchet o Poezdke, Sovershennoi s 15 Maya po 1 Sentyabrya 1896 G. V Minusinskii Okrug Eniseiskoi Gubernii. Kazan: [Tip. Imper. Kazanskogo Univ.]. 1897.
• Katanov N.F. Narechiya Uryankhaitsev (Soiotov), Abakanskikh Tatar i Karagasov. St. Petersburg. (Obraztsy Narodnoi Literatury Tyurkskikh Plemen; Pt. 19). 1907.
• Khaitun D.E. Perezhitki Totemizma u Khakasov. Trudy Tadzhikskogo Gos. Univ. İm. V.I. Lenina, Vol. 27: Ser. İstor. Nauk, İss. 1, 1959, 111-124.
• Klementz D. A. Zametka o Tyusyakh. Izvestiya VSORGO (Irkutsk), Vol. 23, No. 4/5, 1892, 20–35. Mify Narodov Mira. Vol. 1. Moscow: Bolshaya Rossiiskaya Entsiklopediya. 1997.
• Ostrovskikh P.E. Etnograficheskiye Zametki o Tyurkakh Minusinskogo Kraya. Zhivaya Starina, İss. 3/4, 1895, 297-348.
• Pallas P.S. Puteshestviye po Raznym Mestam Rossiiskogo Gosudarstva, Bk.2, Pt. 2. St. Petersburg: Imp. Akademiya Nauk. 1786.
• Potapov L.P. Kon v Verovaniyakh i Epose Narodov Sayano-Altaya. In Folklor i Etnografiya. Leningrad: Nauka, 1977,165–80.
• Potapov L.P. Altaiskii Shamanizm. Leningrad: Nauka. 1991.
• Sevortyan E.V. Etimologicheskii Slovar Tyurkskikh Yazykov. Moscow: Nauka. 1974.
• Stepanov A.P. Eniseiskaya Guberniya. Krasnoyarsk: Gornitsa. 1997.
• Traditsionnoe Mirovozzrenie Tyurkov Yuzhnoi Sibiri: Prostranstvo i Vremya. Veshchnyi Mir. Novosibirsk: Nauka. 1988.
• Verbitsky V. Slovar Altaiskogo i Aladagskogo Narechii Tyurkskogo Yazyka. Gorno-Altaisk: Akh Chechek. 2005.
• Yakovlev E.K. Etnograficheskii Obzor İnorodcheskogo Naseleniya Doliny Yuzhnogo Eniseya. Minusinsk: [Tip. V.I. Kornakova]. 1900.
• Zelenin D.K. Kult Ongonov v Sibiri. Moscow: Izd. AN SSSR. 1936.