Geleneğin Dönüşümü ve Kurumsallaşması: Şor Türklerinde Şaçıg ve Çıl Pajı’ndan Payram’a

Yıl 2022, Cilt: 28 Sayı: 111, 753 - 768, 03.08.2022

Fatma Zehra Uğurcan

https://doi.org/10.22559/folklor.2147

Öz

20. ve 21. yüzyıllarda sanayileşme ve modernleşme hareketlerinin etkisiyle değişen
toplumlar, bir süre sonra kültürlerine yeni unsurlar eklemek ve uygun olmayanları arka plana itmek, ona yeni bir biçim vermek durumunda kalmışlar ya
da yeni gelenekler icat etmişlerdir. Yüzlerce yıldır Güney Sibirya’nın Kemerovo
bölgesinin dağlık alanlarında yaşamlarını sürdüren Şorlar da bu büyük değişim
hareketinden payını almıştır. Günümüzde kadim geleneklerini devam ettiren ve
Şorca konuşan oldukça az sayıda kişi kalmıştır. Tüm bunların etkisi elbette geleneksel
uygulamalarda ve ritüellerde de görülmektedir. Şorların kayıt altına alınmış
ve bilinen uygulamalarından biri Şaçıg, diğeri ise Çıl Pajı’dır. Şaçıg ve Çıl Pajı,
Şor kültürünün değişimiyle birlikte değişmiş, dönüşmüş ve hatta kurumsallaşmış,
zaman zaman turistik bir meta haline gelmiş geleneksel uygulamalarıdır. Bunların
yanı sıra 20. yüzyılın başlarında Payram isimli bir organizasyon düzenlenmeye
başlamıştır. Burada kullanılacak olan veriler bugün hala Kemerovo bölgesinde yaşayan
Şor Türkleriyle yapılan görüşmeler sonucunda elde edilmiştir. Bunun yanı
sıra Şor kültürünü yaygınlaştırmak ve tanıtmak amacıyla Şor aydınları tarafından
kaleme alınmış olan Rusça kaynaklardan faydalanılmıştır. Çalışmada ana hatları
ile Şorların kadim gelenekleri olan Şaçıg ve Çıl Pajı uygulamalarından söz edilmiş,
bunlara ek olarak geleneğin icadı bağlamında değerlendirilmesi gereken, 20. yüzyılın
başlarından itibaren düzenlenmeye başlayan Payram organizasyonu ele alınmıştır.
Bu değerlendirmeler yapılırken Şaçıg, Çıl Pajı ve Payram’ın özelliklerinden
söz edilmiş ve bu üç özel uygulama; değişim, dönüşüm, yeniden yapılandırılma,
yorumlanma ve icat edilme kapsamında incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Şor Türkleri, gelenek, geleneğin icadı, ritüel, bahar bayramları

Transformation and institutionalization of the Tradition: From Şaçıg and Çıl Pajı to Payram in Shor Turks

Öz

Societies have experienced great changes in 20th and 21st centuries under the
influence of industrialization and modernization movements. After a while, they
had to add new elements to their culture and eliminate the unsuitable ones, give it
a new form or they invented new traditions. Shors, who have lived in Kemerovo
region of Southern Siberia for hundreds of years, have also taken their share from
this great movement of change. Today there are very few people who continue their
ancient traditions and speak Shor language. Changes are also seen in traditional
practices and rituals that maintain their existence. Çıl Pajı and Şaçıg are one of the
recorded and still continuing practices of Shors. Şaçıg and Çıl Pajı are traditional
practices that have changes, transformed and institutionalized with the change of
Shor culture and have become a touristic commodity from time to time. At the
beginning of 20th century, an organization called Payram began to be organized.
The data used in this study were obtained as a result of interviews with Shor Turks.
In addition to this, Russian sources written by the Shor intellectuels were used in
order to disseminate and promote the Shor culture. In the study, the practices of
Şaçıg and Çıl Pajı are mentioned, in addition to these, the organization of Payram is
discussed in the context of the invention of tradition. While making the evaluations,
the characteristics of these three practices were mentioned and examined within the
scope of change, transformation, restructuring, interpretation and invention.

Anahtar Kelimeler

Shor Turks, tradition, rituel, spring rituels, invention of tradition

Kaynakça

• Aça, M. (2002). Şor Türkleri ve sözlü edebiyatı. Türkler ansiklopedisi, 20, Yeni Türkiye. 1297- 1318.
• Babatürk, S. (2013). Şor Türkleri. Yeni Türkiye, 54, 2142-2150.
• Connerton, P. (1999). Toplumlar nasıl anımsar? Ayrıntı.
• Çobanoğlu, Ö. (1999). Halkbilimi açısından gelenek, turizm ve icat edilmiş gelenek bağlamında Ayvalık Şeytan Sofrası örneği. Milli Folklor, 43, 7-12.
• Çudoyakov, A. İ. (1989). Devyat bubnov şamana. Kemerovskoye Knijnoye İzdatel’stvo.
• Çul’janova, L. (2016). Golos rodnoy zemli. Lotus Press.
• Dilek, İ. (2014). Resimli Türk mitolojisi sözlüğü. Grafiker.
• Durkheim, E. Dini hayatın ilkel biçimleri (F. Aydın, Çev.) Ataç.
• Eliade, M. (2017). Ebedi dönüş miti (A. Meral, Çev.) Dergâh.
• Fox, W. S. (2007). Folklor-fakelore: Bazı sosyolojik düşünceler. Folklorun sahtesi: Fakelore (T. Tanyel, Çev.) Geleneksel, 35-50.
• Gaster, T. H. (1950). Thespis ritual, myth and drama in the ancient near east. Henry Schuman.
• Giddens, A. (1994). Modernliğin sonuçları (E. Kuşdil, Çev.) Ayrıntı.
• Hobsbawm, E. & T. Ranger. (2006). Geleneğin icadı (M. M. Şahin, Çev.) Agora.
• Huizinga, J. (2006). Homo ludens oyunun toplumsal işlevi üzerine bir deneme (M. A. Kılıçbay, Çev.) Ayrıntı.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm. Türk Tarih Kurumu.
• Levi-Strauss, C. (1984). Yaban düşünce. Hürriyet Vakfı.
• Lvova, E.L., Sagalayev, A.M., Oktyabrskaya, I.V., Usmanova, M.S. (2013). Güney Sibirya Türklerinin geleneksel dünya görüşleri kâinat ve zaman-nesneler dünyası (M. Ergun. Çev.) Kömen.
• Lvova, E.L., Sagalayev, A.M., Oktyabrskaya, I.V., Usmanova, M.S. (2013a). Güney Sibirya Türklerinin geleneksel dünya görüşleri insan ve toplum (M. Ergun. Çev.) Kömen.
• Kimeyev, V. M. Şirin, Yu. (2011). Taynı kabırzinskoy printsessı. Kemerovo.
• Örnek, S. V. (2000). Türk halkbilimi. Kültür Bakanlığı.
• Özbudun, S. (1997). Ayinden törene. Anahtar Kitaplar.
• Özbudun, S. (2015). Hermes’ten İdris’e bir dinsel geleneğin dönüşüm dinamikleri. Ütopya.
• Özdemir, N. (2017). Kültür bilimi ve yönetimi. Grafiker.
• Patruşeva, G. M. 2002. Şorlar. Türkler ansiklopedisi. 20, Yeni Türkiye, 1284-1296.
• Peçenina, N. M. Teneşeva, L. A. (2011). Çıl pajı novıy god po Şorski. SibLogoTrans.
• Potapov, L. P. (1936). Oçerki po istorii Şorii. Akademiya Nauk.
• Radloff, W. (1956). Sibirya’dan II (A. Temir, Çev.) Maarif.
• Schumacher, J. (2014). Der mythos von der vollkommen geschaffenen kunst. Münih: İUDİCİUM. Weber, M. (2012). Ekonomi ve toplum 1 (L. Boyacı, Çev.) Yarın.
• Wolf-Knuts, U. (2007). Folklorizm, nostalji ve kültürel miras. Folklorun sahtesi: Fakelore (S. Gürçayır, Çev.) Geleneksel, 175-180
• Sözlü Kaynaklar: KK.1: Lyubov’ Ilyinichna Çul’janova, 1957’de Kemerovo bölgesinin Mejdurechensk şehrinde doğmuştur. Kemerovo Tıp Fakültesi’nde eğitim almıştır. Doktorluk mesleğine devam etmektedir. KK.2: Lyubov Nikitovna Arbaçakova, 1963’te Kemerovo bölgesinin Taştagol şehrinde doğmuştur. Novokuznetsk Pedagoji Enstitüsü, Rus Dili ve Edebiyatı Fakültesi, Şor Şubesi mezunudur. Ressam, yazar ve şairdir.