Horasan Türklerinde Eski Türk İnançlarının İzleri ve Günümüzdeki Görünümleri

Yıl 2022, Cilt: 28 Sayı: 111, 873 - 891, 03.08.2022

Musa Rahimi

https://doi.org/10.22559/folklor.2022

Öz

Türkler, tarih boyunca yaşadıkları coğrafyalarda karşılaştıkları din ve kültürleri
etkiledikleri gibi onlardan da etkilenmişlerdir. Bu doğrultuda geleneksel Türk inanışlarının
kimi etki ve izleri bazı Türk guruplarının kültüründe yaşamaya devam
etmiştir. Sözkonusu inanış ve ritüeller bazen benimsenen dinin herhangi bir uygulaması
ile birleşmiş, kimi zaman da kendine özgü biçimiyle yeni dini ve kültürel
ortamda varlığını sürdürmeye çalışmıştır. Horasan bölgelerinde yaptığımız alan
araştırmasında bu yöre insanlarında yaşaya gelen inanış ve uygulamaların diğer
Türk coğrafyalarındakinden bir farkının olmadığı tespit edilmiştir.
Şu çalışmada, İslamî din anlayışını benimseyen İran Türklerinde geleneksel Türk
inanışlarının Horasan Türkleri üzerine devam eden etki ve izleri üzerinde durul
muştur. Ayrıca, konuyla ilgili kitap ve makaleler yanında Kuzey Horasan Eyaletinin
Bocnurd ilinde günümüze kadar süregelen Türk inanış ve ritüeller bir araya getirilmeye
gayret edilmiştir. Bu bağlamda insanın doğuşundan ölümüne kadar olan
inanış ve ritüeller ele alınmıştır; dolayısıyla genelde Türklerde özelde Horasan’da
yaşayan Türklerin doğum esnası ve doğum sonrası, evlilik ve ölümle ilgili inanış
ve uygulamalar ile birlikte doğa ile ilgili inanışlar kısmında gök ve yer-su kültü;
yer-su kültü kısmında ise dağ, su, ağaç, ateş ve ocak kültü anlatılmaya çalışılmış;
en sonda ise yeni yıl (Nevruz) ve bazı dini kutlamalara işaret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İran Horasan Türkleri, geleneksel Türk inançları, güncel inanışlar

Traces of Old Turkish Beliefs in Khorasan Turks and Their Current Manifestations

Öz

Turks have been influenced by the religions and cultures they have encountered in
the geographies they have lived in throughout history. In this way, some effects and
traces of traditional Turkish beliefs have continued to live in the culture of some
Turkish groups. In the field research we conducted in the Khorasan regions, we
came to this understanding that the beliefs and practices of the people of this region
are not different from those in other Turkish geographies.
In this study, the continuing effects and traces of traditional Turkish beliefs on
Iranian Turks in Khorasan who have adopted the understanding of Islamic religion
are emphasized. Furthermore, besides books and articles on the subject, the
Turkish beliefs and rituals in the province of Bojnourd, a city in Northern Province
of Khorasan in İran, have been examined. In this context, beliefs and rituals from
birth to death are discussed, along with the beliefs and practices of the Turks living
in Khorasan in general, during and after birth, marriage and death. Also, the beliefs
and practices related to nature are explained: for example, the earth-water cult, the
cult of mountain, water, tree, fire and hearth. At the end, the New Year (Nowruz)
and some religious celebrations are pointed out. 

Anahtar Kelimeler

Iranian Khorasan Turks, traditional Turkish beliefs, folk beliefs

Kaynakça

• Arık, D. (2005). Azerbaycan Türklerinin dini tarihi ve halk inanışları. Öztepe.
• Atsız Gökdağ, B. - T. Doğan. (2016). İran’da Türkler ve Türkçe. Akçağ.
• Azizî, F. (2010). Ferheng-i lüġāt-ı Turkî: Turkîniŋ Ferheng lüġeti (Türkçenin sözlüğü) (Horasan diyalekti) İşrak.
• Çay, A. (1999). Nevruz Türk Ergenekon bayramı (8. Baskı) İleri.
• Durmuş, İ. (2004). İskitler’de ölü gömme geleneği. Milli Folklor, 61, 21-29.
• Eliade, M. (2003). Dinler tarihine giriş (L. Arslan. Çev.) Kabalcı.
• Günay, Ü. – H. Güngör. (1997). Başlangıçtan günümüze Türklerin dini tarihi. Ocak.
• Güngör, Harun. (1998). Türk bodun bilimi araştırmaları. Kıvılcım.
• İnan, A. (1994.). Tarihte ve bugün Şamanizm. TTK.
• Kafkasyalı, A. (2010). İran Türkleri. Bilgeoğuz.
• Karini, Gülcan. (2013). Halhal (İran) efsanelerinde eş zamanlı ve art zamanlı yaklaşımlar: Al karısının kolyesi ve Sümerler. TDİD, XIII/2, 67-76.
• Kaşgarlı, Mahmut. Divan-ı Lügati’t-Türk (B. Atalay. Çev.) III, TDK.
• Köymen, M. A. (2000). Büyük Selçuklu imparatorluğu tarihi.(3.Baskı) 1, TTK.
• Kulîzâde Mezerci Celal ve Meryem, N. G. (2011). Ferheng-i lüġāt-ı Zebān-ı Torki-ye Ḫorāsānį be Fāarsį: (Horasan Türkçesi Farsça Sözlük). Meşhed.
• Ögel, Bahaeddin. (2006). Türk mitolojisi. (3.Baskı) II, TTK.
• Rahimi, M. (2013). Dil hayâtiyeti bağlamında Horasan Türklerinin bugünkü durumu. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIII/2, 131-142.
• Rahimi. M. (2019). İran Türklüğünde geleneksel Türk inançlarının etki ve izleri. Milli Folklor, 124, 147-159.
• Rahimi, M. (2020). Dil canlılığı bağlamında Halaç Türklerinin durumu. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 17, ( 2), 131-145.
• Roux, Jean-Poul. (1994). Türklerin ve Moğolların eski dini (A. Kazancıgil. Çev.) (2. Baskı) İşaret.
• Salariyan, İ. (2019). Horasan Türklerinin kültürüne bir bakış: Horasan Türklerinin folkloru (Negâhi be Ferheng-i Torkan-i Ḫorasan: Folklor-i Torkan-i Ḫorasan). Dorj-e Suhen.
• Seyidov, Mireli. (1983). Azerbaycan mitik tefekkürünün kaynakları. Gençlik.
• Tanyu, Hikmet. (1968). Türklerde taşla ilgili inançlar. Anakara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.
• Tulu, Sultan. (2000). Horasan Türklerinde masallar ve halk hikâyeleri. Kömen.
• Üstünova, K. (2011). Erzurum düğünlerinde ‘elma atma’ geleneği. Milli Folklor, 90, 146-155.
• Kaynak kişiler: Cüveyn ili, Ali Ekber Melaycerdi, 55 yaşında.
• Gulâmân ili, Nasır Ruhanî, 34 yaşında.
• Dergez İli, Abdullah Kaybî, 50 yaşında.
• Gerivan-Bocnurd ili, Firengis Gerivanî, 56 yaşında; Ali Afşarniya, 56 yaşında; Meryem Gerivanî, 28 yaşında.