Osmanlıdan Cumhuriyet’e Kadın Romancıların ve Kadın Figürlerin Dönüşümü

Yıl 2024, Cilt: 30 Sayı: 119, 635 - 654, 01.08.2024

Türkân Yeşilyurt

https://doi.org/10.22559/folklor.2644

Öz

Bu makalede Osmanlı kadın hareketi içinde yer alan kadın romancıların
Cumhuriyet’e önemli bir miras bıraktığını ancak Cumhuriyet devrimleriyle birlikte
kadınların gerçek anlamda özgürleşme yoluna girdiğini üç roman bağlamında
ortaya koydum. Bunlar Fatma Aliye’nin Hayal ve Hakikat, Halide Edip’in
Vurun Kahpeye ve Erendiz Atasü’nün Dağın Öteki Yüzü adlı romanlarıdır. Fatma
Aliye’nin ilk telif romanı Ahmet Mithat’la birlikte yazdığı Hayal ve Hakikat’tir.
Ancak Ahmet Mithat romana kendi adını koyabilirken Fatma Aliye imzasını “Bir
Kadın” olarak atmak zorunda kalır. Halide Edip, yaşamında toplumsal roller üstlendiği
gibi romanlarında da milleti için fedakârlıktan kaçınmayan edebî kadın
portreleri çizer. Vurun Kahpeye’deki ideal kadın örneği Aliye, taşranın cahillikten
ve bağnazlıktan kaynaklanan bütün sorunlarına rağmen öğrencilerini aydınlatmaya
çalışmakla kalmaz; milleti için kendini feda etmekten de kaçınmaz. Cumhuriyet’in
kazanımlarıyla birlikte özellikle orta sınıf şehirli kadınlar birçok alanda kendini
gerçekleştirme olanağı bulduğu gibi edebiyatta da öne çıkarlar. Ancak özgürlüğe
giden yolda yurttaşlığın gerekli olup yeterli olmadığının bilincine geç ulaşırlar.
Demokrasi kültürü gelişmediği için siyasal iktidarlar tarafından kadının bireyleşmesine
ket vurulur. Bu nedenle ataerkil zihniyetin sorgulanması edebiyatta geç
gerçekleşir. Geç de olsa ataerkil düzen içindeki kadınların durumu Cumhuriyet
devrimleri içinde yoğrulmuş kadın yazarlar tarafından sorgulanır. Bu yazarlardan
biri olan Erendiz Atasü, Dağın Öteki Yüzü’nde kadının özgürleşme sürecini gözler
önüne serer.

Anahtar Kelimeler

Erendiz Atasü, Fatma Aliye, Halide Edip, kadın, roman

Etik Beyan

Araştırma ve yayın etiği beyanı: “Osmanlıdan Cumhuriyet’e Kadın Romancıların ve Kadın Figürlerin Dönüşümü” başlıklı makale yazarın 9 Kasım 2023 tarihinde Sinop Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi’nde sunduğu “Atatürk Cumhuriyeti, Türk romanında Kadın” konulu konferanstan geliştirilmiştir. Yazarların katkı düzeyi: Makale tek yazarlıdır. Etik komite onayı: Çalışmada etik kurul iznine gerek yoktur. Finansal destek: Çalışmada finansal destek alınmamıştır. Çıkar çatışması: Çalışmada potansiyel çıkar çatışması bulunmamaktadır.

The Transformation of Female Novelists and Female Figures from the Ottoman Empire to the Republic

Öz

This article reveals that Ottoman women novelists, who were part of the women’s
movement, left an important legacy to the Republic, but that women entered the
path of real emancipation with the Republican revolutions, in the context of three
novels. These are Fatma Aliye’s Hayal ve Hakikat, Halide Edip’s Vurun Kahpeye
and Erendiz Atasü’s Dağın Öteki Yüzü. Fatma Aliye’s first novel is Hayal ve Hakikat,
which she wrote with Ahmet Mithat. However, while Ahmet Mithat could put
his own name to the novel, Fatma Aliye had to sign her name as “Bir Kadın”. In
her novels, Halide Edip draws portraits of literary women who do not refrain from
sacrifice for their nation, just as she plays social roles in her life. Aliye, the example of the
ideal woman in Vurun Kahpeye, not only tries to enlighten her students
despite all the problems of the countryside arising from ignorance and bigotry, but
also does not refrain from sacrificing herself for her nation. With the achievements
of the Republic, especially middle-class urban women find the opportunity to realise
themselves in many fields and come to the forefront in literature. However,
they belatedly realise that citizenship is necessary but not sufficient on the road to
freedom. Since the culture of democracy has not developed, political powers hinder
the individualisation of women. For this reason, the questioning of patriarchal
mentality is realised late in literature. Even though it is late, the situation of women
in the patriarchal order is questioned by women writers who were formed in the
Republican revolutions. Erendiz Atasü, one of these writers, reveals the process of
women’s emancipation in Dağın Öteki Yüzü.

Anahtar Kelimeler

Erendiz Atasü, Fatma Aliye, Halide Edip, women

Etik Beyan

Research and publication ethics statement: The article titled “The Transformation of Women Novelists and Female Figures from the Ottoman Empire to the Republic” is developed from the conference titled “Atatürk’s Republic, Women in the Turkish Novel” presented by the author on November 9, 2023 at Sinop University, Faculty of Arts and Sciences. Authors’ Contributions: The article is authored solely by one individual. Ethics Committee Approval: Ethical committee approval is not required for this study. Financial Support: No financial support was obtained for this research. Conflict of Interest: There are no potential conflicts of interest related to this study.

Kaynakça

• Ahmet Mithat Efendi (1994). Fatma Aliye: Bir Osmanlı kadın yazarın doğuşu (B. Ermat, Haz.) Sel.
• Adak, H. (2004). Ortobiyografik benliğin çok-karakterliliği: Halide Edip’in ilk romanlarında toplumsal cinsiyet. Kadınlar dile düşünce: Edebiyat ve toplumsal cinsiyet (161-178) (S. Irzık, J. Parla, Der.) İletişim.
• Adıvar, H. E. (1985). Mor salkımlı ev. Atlas.
• Adıvar, H. E. (2009). Vurun kahpeye. Can.
• Aksoy, N. (2014). Erendiz Atasü’nün romanlarında feminist kurgu. Erendiz Atasü edebiyatı (50-64). (G. S. İşçi, Haz.) Can.
• Aksu, B. (2023). Kadınların yüz yılı. Cumhuriyet: Asırlık bir muhasebe (111-143). (M. Ö. Alkan, Der.) İletişim.
• Atasü, E. (2017). Cumhuriyet devrimlerinin ve karşıdevrimin kadın yazarlarımıza etkileri. Kadınlığım, yazarlığım, yurdum. Can.
• Atasü, E. (2016). Dağın Öteki Yüzü. Can Sanat.
• Atasü, E. (2003). Edebiyattaki kadın imgelerinde Cumhuriyet’in izdüşümleri. İmgelerin izi. Can.
• Ayverdi, İ. (2005). Misalli büyük Türkçe sözlük 2. Kubbealtı.
• Bakır, K., Utku, A. (2015). Feminizm, Âlem-i Nisvân: Baha Tevfik’ten Osmanlı kadın hareketine bir katkı. Odette Laguerre Feminizm Âlem-i Nisvân (K. Bakır, A. Utku, Haz.) Çizgi.
• Baykan, A. (1999). Nezihe Muhittin’de feminizmin düşünsel kökenleri. Nezihe Muhittin ve Türk kadını 1931 (A. Baykan, B. Ötüş-Baskett, Haz.) İletişim.
• Berktay, F. (2003). Osmanlıdan Cumhuriyet’e feminizm. Tarihin cinsiyeti. Metis.
• Binyazar, A. (2003). Halide Edip Adıvar: Türkün ateşle imtihanı, ateşten gömlek, vurun kahpeye. Türk romanında Kurtuluş Savaşı. (s. 24-71). (M. Balabanlılar, Haz.) Türkiye İş Bankası.
• Çubuklu, Y. (2006). Sözü elinden alınmış bedenin dili: Histeri. Bedenin farklı halleri. Kanat, 3-8.
• Demirdirek, A. (1993). Osmanlı kadınlarının hayat hakkı arayışının bir hikâyesi. İmge.
• Doğan, S. (2014). Hayal ve Hakikat Hakkında. Ahmet Mithat Efendi-Fatma Aliye Hanım Hayal ve Hakikat. (S. Doğan, Haz.) Dergâh.
• Doltaş, D. (1998). Tarihi yeniden yazmak: Dağın Öteki Yüzü. Aydınlanmanın kadınları. (271-287). (N. Arat, Haz) Cumhuriyet.
• Durakbaşı, A. (2000). Halide Edip: Türk modernleşmesi ve feminizm. İletişim.
• Efendioğlu, G. (2023). Erendiz Atasü romanlarındaki erkek figürler [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Sinop Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Esen, N. (2020). Fatma Aliye’nin yazarlığı. Modern Türk edebiyatı üzerine okumalar. İletişim.
• Fatma Aliye Hanım (2012). Nisvan-ı İslam. (H. Argunşah, Haz.) Kesit.
• Kandiyoti, D. (1996). Cariyeler bacılar yurttaşlar: Kimlikler ve toplumsal dönüşümler. Metis.
• Kaplan, M. (1978). Edebiyatımızın içinden. Dergâh.
• Karaca, Ş. (2017). Biyografik bir okuma denemesi: Emine Semiye’nin romanları. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 7(3), 697-704.
• Kırkpınar, L. (2001). Türkiye’de toplumsal değişme ve kadın. TC Kültür Bakanlığı.
• Kul, E. (2013). Halide Edip’in Vurun Kahpeye romanında farklı boyutlarıyla Millî Mücadele’ye yaklaşım”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 20(1) 53-80.
• Meydan, S. (2014). Atatürk ile Allah arasında. İnkılâp.
• Nezihe Muhittin ve Türk kadını 1931 (1999). (A. Baykan, B. Ötüş-Baskett, Haz.) İletişim.
• Öksüz, E. (2018). Erendiz Atasü’nün Dağın Öteki Yüzü romanında ötekinin kişi düzlemindeki yansımaları. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 11 (24), 321-335.
• Önder, A. (2023). Türk edebiyatı isimler sözlüğü (TEİS). https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/atasuerendiz.
• Özkaya, G. (1970). Tutsaklıktan özgürlüğe kadınların savaşı. Garanti.
• Öztürkmen, N. M. (1999). Edibeler, sefireler, hanımefendiler: İlk besil cumhuriyet kadınlarıyla söyleşiler. Reyo.
• Saraçgil, A. (2005). Bukalemun erkek: Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde ataerkil yapılar ve modern edebiyat (S. Aktaş, Çev) İletişim.
• Toprak, Z. (2016). Türkiye’de kadın özgürlüğü ve feminizm (1908-1935) Tarih Vakfı.
• Yüksel, A. (2012). Kurmaca ile gerçeğin buluştuğu noktada geçmiş ve şimdi ile hesaplaşma: Erendiz Atasü’den Dağın Öteki Yüzü. Türk edebiyatına eleştirel bir bakış (Berna Moran’a armağan) içinde (s. 235-263) (N. Aksoy, B. Aksoy, Haz.) İletişim.