Kültürel Hafızanın Hatırlama Figürleri: Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Armalar

Yıl 2025, Cilt: 31 Sayı: 123, 693 - 716, 01.08.2025

Nezire Gamze Ilıcak Yücel

https://doi.org/10.22559/folklor.3859

Öz

Modern dönemde armalar, ulusların tarihî ve kültürel hafızasının politik ve
kurumsal izdüşümlerini teşkil etmektedir. Armalarda kullanılan semboller ise
ulusların köken anlatılarının, evren, dünya, doğa ve coğrafya tasavvurlarının, kutsal
kabul edilen inanç ve değerlerin, savaş, devrim, ihtilal gibi büyük politik olayların
biyografik hikâyelerini bir bütün olarak anlatacak şekilde seçilmektedir. Bu
bağlamda armalar geçmiş ile gelecek üzerinde kurulan hafıza köprüleri işlevini
görmekte olup geçmişin hafızasını gelecek nesillere taşınmasına yardımcı olur. Bu
çalışmada, Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde devlet arması
denemelerini, hafıza-kimlik-kültür terkibi bağlamında ele aldım. Bununla birlik
te batılı/modern kurumsallaşma ile kültürel hafıza arasında arma üzerinden nasıl
bir terkip kurulduğu sorusuna cevap aradım. Çalışmada öncelikle hatırlama figürü
olarak armanın tarihî ve kültürel kökenlerine yer verdim. Daha sonrasında armanın
kültürel hafızadan rafine edilmiş sembolleriyle Osmanlı İmparatorluğu’nda
ve Türkiye Cumhuriyeti’ndeki kullanım amaçlarına, misyonlarına ve işlevlerine,
dönemin politik iklimini de denklemin içerisinde tutarak yer verdim. Modern
dönemde devlet armaları ulus (devlet) inşalarının bir parçası olması sebebiyle
Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde devlet armaları, modern devlet düşüncesinin
izdüşümü olarak ortak zemine dayanmaktadır. Buna mukabil, armalar tasarlanmasında
kullanılan kültürel hafıza sembolleri, Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye
Cumhuriyeti’nde farklı siyasî ve ideolojik saiklere göre belirlenmiştir. Osmanlı
devlet armasında Türk halk kültürü, İslam dini, hanedanlık sembolleri ile modernleşme
süreçlerinin izlerini taşımıştır. Cumhuriyet dönemi devlet arması, teşebbüs
aşamasında kalsa da armanın tasarımında Osmanlı devlet armasındaki sembollerin
kullanılmaması istenmiştir. Devlet armasının belirlenmesi için yapılan müsabaka
sonucunda birinci seçilen Namık İsmail Bey’in Cumhuriyet Arması Türk mitolojisi ile
modernleşme arasında bir bağ kurmuş olsa da kabul edilmemiştir.

Anahtar Kelimeler

kültürel hafıza , armalar , Arma-i Osmanî , Cumhuriyet Arması

Etik Beyan

Araştırma ve yayın etiği beyanı: Bu makale, orijinal veriler temelinde hazırlanmış özgün bir araştırma makalesidir. Daha önce hiçbir yerde yayımlanmamış olup başka bir yere yayımlanmak üzere gönderilmemiştir. Yazar, araştırma sürecinde etik ilkelere ve kurallara uymuştur. Yazarların katkı düzeyleri: Makale tek yazarlıdır, yazarın katkı düzeyi %100’dür. Etik komite onayı: Bu çalışma için etik kurul onayı gerekmemektedir. Finansal destek: Bu araştırma için herhangi bir finansal destek alınmamıştır. Çıkar çatışması: Bu çalışma ile ilgili herhangi bir çıkar çatışması bulunmamaktadır.

Figures of Remembrance in Cultural Memory: Coats of Arms in the Ottoman Empire and the Republic of Turkey

Öz

In the modern era, coats of arms serve as political and institutional projections
of a nation’s historical and cultural memory. The symbols used in coats of arms
are carefully chosen to narrate the biographical stories of a nation’s origin myths,
perceptions of the universe, world, nature, and geography, as well as sacred beliefs
and values, and major political events such as wars, revolutions, and uprisings. In
this context, coats of arms function as memory bridges between the past and the
future, facilitating the transmission of historical memory to future generations. In
this study, I examine the attempts to create a state coat of arms in the Ottoman
Empire and the Republic of Türkiye within the framework of memory, identity,
and culture. Also, I explore how a synthesis was formed between Western/modern
institutionalization and cultural memory through coats of arms. The study first
examines the historical and cultural origins of the coat of arms as a figure of
remembrance. Subsequently, I analyze the purposes, missions, and functions of
coats of arms in the Ottoman Empire and the Republic of Türkiye, considering
the political climate of each period. Since state coats of arms in the modern era
are integral to nation-(state) building, those designed during the Ottoman and
Republican periods are based on a common foundation as reflections of modern
state ideology. However, the cultural memory symbols used in the design of coats
of arms varied according to different political and ideological motivations in the
Ottoman Empire and the Republic of Türkiye. The Ottoman state coat of arms
bore traces of Turkish folk culture, Islam, dynastic symbols, and modernization
processes. In contrast, although efforts were made to create a state coat of arms in
the Republican period, there was a deliberate decision to exclude the symbols in
the Ottoman coat of arms. Despite a competition to select the state coat of arms,
the winning design by Namık İsmail Bey, which sought to establish a connection
between Turkish mythology and the modern era, was ultimately not adopted.

Anahtar Kelimeler

cultural memory , coats of arms , Ottoman Coat of Arms , Republican Coat of Arms

Kaynakça

• Ahmed Cevad. (1882). Tarih-i Askerî-i Osmanî. Kırkanbar Matbaası.
• Afetinan, A. (1983). Türkiye Cumhuriyeti Devleti. Belleten, 47(188), 903-928.
• Aksoy, M. (2011). Tarihi kültürel süreç içinde dil-kimlik ve Türk damgaları. Türk Yurdu, 288, 133-140.
• Alkan, M. Ö. (2004). İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e modernleşme ve ulusçuluk sürecinde eğitim. Osmanlı Geçmişi ve Bugünün Türkiye’si (73-242) (K. H. Karpat, Der.) İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Arslanel, M. N., Eryücel, E. (2011). Modern Devlet Anlayışının Felsefi Temelleri. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15(2), 1-20.
• Assmann, J. (2001). Kültürel bellek (A. Tekin, Çev.) Ayrıntı.
• Can, S. (2000). Osmanlı Arması’nın oluşumu ve unsurları. Türklük Bilgisi Araştırmaları, 24(1), 77-90.
• Cohen, P. A. (1999). Topluluğun simgesel kuruluşu (M. Küçük, Çev.) Dost.
• Connerton, P. (2014). Toplumlar nasıl anımsar? (A. Şenel, Çev.) Ayrıntı.
• Çetin, E. (2015). Avrupa’da Osmanlı İmparatorluğunun Heraldik görüntüsü. Art-Sanat Dergisi, 4, 175- 204.
• Dağgeçen, Ö. (2011). Siyasal simgelerin siyasal kültür ve toplum üzerine etkileri (Mersin Örneği) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Daşdemir, F. (2006). Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nde arma konusu ve sonucu [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü.
• Deringil, S. (1993). The invention of tradition as public image in the Late Ottoman Empire, 1808 to 1908, Comparative Studies in Society and History, 35(1), 3-29.
• Deringil, S. (2002). İktidarın sembolleri ve ideoloji-II. Abdülhamit Dönemi (1876-1909) Yapı Kredi.
• Derman, M. U. (2012). Tuğra maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (41. Cilt içinde 336- 339).
• Durmuş, İ. (2012). Türkler’de armaların ortaya çıkışı ve yayıldığı sahalar. Millî Folklor, 84, 52-54. Durkheim, E. (2005). Dini hayatın ilkel biçimleri (F. Aydın Çev.) Ataç.
• Eyice, S. (1991). Ayyıldız maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (4. Cilt içinde 297-298).
• Eviz, V. (2014). II. Abdülhamit Han döneminde Ermeni meselesi üzerinde Osmanlı-İngiliz siyasi mücadelesi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Filipović, E. O. (2023). Imagining the Arms of the Ottoman Empire in Early Modern Europe, T. Hiltmann and L. Hablot (Eds.) Heraldic Studies (pp. 131-136) Thorbecke. Gencer, B. (2008). İslam’da modernleşme (1839-1939) Lotus.
• Güllüdağ, N. (2015). Türklerde damga geleneği ve Nogay Türklerinin damgaları üzerine bir inceleme. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 3(6), 132-150.
• Güntan, Ç. (2007). II. Abdülhamit döneminde imparatorluk imajının kamu yapıları aracılığı ile Osmanlı kentine yansıtılması [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Halbwasch, H. (1992). On collective memory (L. A. Coser, Trans.) The University of Chicago.
• Hamilton, E. (2016). Mitologya (Ü. Tamer, Çev.) Varlık.
• Huyssen, A. (1999). Alacakaranlık anıları (K. Atakay, Çev.) Metis.
• İlhan, M. E. (2018). Kültürel bellek sözlü kültürden yazılı kültüre hatırlama. Doğu Batı.
• İpşirli, M. (2014). Sultan II. Abdülhamid’i tahta çıkaran ve tahttan indiren fetvalar. Sultan II. Abdülhamid ve dönemi, (89-98) (C. Yılmaz, Yay. Haz.) Sultanbeyli Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Kültür.
• Jabrayılov, E. (2023). Görsel iletişim bağlamında devlet armalarının tasarım ilkeleri açısından incelenmesi (Türk Dünyası Devletleri) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi] Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kandemir, S. (2022). Kültürel Bellek Aktarıcısı Olarak Instagram: TRT Arşiv Örneği. TRT Akademi, 7(14) , 82-103. DOI: 10.37679/trta.1010508
• Küçük, C. (1988). Abdülhamid II maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (1. Cilt içinde 216-224).
• Matlin, M. W. (1992). Psychology. Harcourt Brace Jovanovich College.
• Mert, O. (2008). Öngöt mezar külliyesi ve külliyede bulunan damgalar. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 36, 281-305.
• Millî Arma Müsabakası Şartnamesi. (1926). İktisat.
• Mutman, M. (2017). Gilles Deleuze’ün sinema felsefesi. Sanatta Hafızanın Biçimleri, M. Babacan Bursalı (Ed.) Küre. 43-68.
• Mülayim, S. (1991). Arma. TDV İslâm Ansiklopedisi Cilt 3. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi.
• Orkun, H. N. (1939). Eski Türkler’de Kartal Arması. Türklük, 2(7), 29-34.
• Ögel, B. (1984). Türk kültür tarihine giriş VI. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu -Türk Tarih Kurumu.
• Ögel, B. (2014). Türk mitolojisi (Kaynakları ve açıklamaları ile destanlar) II. Cilt. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu - Türk Tarih Kurumu.
• Özbek, N. (2002). Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet-Siyaset, İktidar ve Meşruiyet 1876-1914. İletişim.
• Özdemir, K. (1997). Osmanlı Arması. Dönence.
• Özüçetin, Y., Altınışık, A. H. (2012). Maarif vekâletinin 1927 yılı Türkiye arması müsabakası Turkish Coat of Arms Contest Held By The Board of Education in 1927. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(22), 332-345.
• Pâkalın, M. Z. (1971). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüǧü. Milli Eğitim.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Yetmişikinci İçtima, 22 Kânunuevvel 1339 Cumartesi.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi. Seksenikinci İçtima, 12 Kânunusani 1340 Cumartesi.
• Turan, O. (1945). Eski Türklerde okun hukuki bir sembol olarak kullanılması 35 sayılı Belleten’den ayrı basım. Türk Tarih Kurumu.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1941). Tuğra ve pençeler ile ferman ve buyuruldulara dair. Belleten, 5(17-18), 101- 157.
• Yaman, H. (2021). İnsan neden unutur? Düşünsel bir figür olarak unutma sorunsalı. FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), 31, 613-630.