12 Eylül Etkisinde 1980’li Yıllarda Türkiye’de İktidar ve Sinema İlişkileri

Yıl 2023, Sayı: 2, 1 - 37, 31.12.2023

Yalçın Lüleci

https://doi.org/10.26650/Filmvisio.2023.0012

Öz

Siyasal iktidarlar ile ülke sinemaları arasında, yönetim biçimlerine göre yoğunluğu değişse de, karşılıklı bir ilişki vardır. Bu anlamda, ilk yarısını 12 Eylül 1980 Askeri Darbesi’nin otoriter, ikinci yarısını ise Turgut Özal önderliğindeki ANAP’ın liberal politikalarının şekillendirdiği 1980’li yıllar, Türk siyaseti ve sineması açısından önemli dönemlerden birini ifade etmektedir. Bu dönemde; 12 Eylül Askeri Darbesi, 82 Anayasası’nın kabulü, ANAP’ın iktidara gelişi, Bankerler Skandalı, PKK terör örgütünün eylemlere başlaması gibi bir dizi siyasal, sosyal ve ekonomik olay yaşanırken, sinema alanında da 1983 yılında yürürlüğe giren tüzük ve 1986 yılında yürürlüğe giren Sinema Kanunu gibi önemli gelişmelere sahne olmuştur. Bu tüzük ve kanunun önceki mevzuata göre farklılıkları ve sansür kurullarının kararları, dönemin sinema iktidar ilişkisinin ortaya konulması açısından önemlidir. 12 Eylül sonrasında çok sayıda sinema sanatçısı, tutuklanmış ve sinema meslek örgütleri kapatılmıştır. Bu yıllarda Türk sineması, video gösterim cihazlarının çoğalması, Batılı film şirketlerinin Türkiye’de temsilcilik açarak dağıtım ve gösterim alanlarında sektöre hâkim hale gelmeleri sonucunda büyük kayıplar yaşamıştır. Darbe sonrası Devrimci Sinema Akımı ortadan kalkarken, Ulusal Sinemacı ve Millî Sinemacı yönetmenler, bir süre daha TRT’de film yapmaya devam etmişlerdir. Toplumun depolitize edilmeye çalışıldığı bu dönemde bile ana akım Türk sineması tarafından sayıları az da olsa toplumsal eleştiri içeren filmler üretilmeye devam etmiştir. Disiplinlerarası bir yaklaşımın benimsendiği bu çalışmada, ele alınan dönemdeki siyasal iktidar ve sinema ilişkisini açıklamak amaçlanmış ve bunun için de tarihsel araştırma yöntemi kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İktidar ve sinema, 1980’ler, Türk sineması, 12 Eylül askeri darbesi, sansür

The Relationship Between Power and Cinema in Türkiye in the 1980s: The Influence of the 1980 Coup d’État

Öz

A reciprocal relationship exists between political authorities and national cinemas, although this intensity varies according to the form of government. In this sense, the 1980s represents one of the most important periods in terms of Turkish politics and cinema, the first half of which was shaped by the authoritarian policies of the September 12, 1980 Military coup d’état and the second half by the liberal policies of the Motherland Party (ANAP) led by Turgut Özal. This period witnessed a series of political, social, and economic events such as the September 12th Military Coup, the adoption of the 1982 Constitution, the coming to power of ANAP, the Bankers’ Scandal, and the beginning of the PKK terrorist organization’s actions, as well as important developments in the field of cinema, such as the cinema Regulation that was enacted in 1983 and the Cinema Law that was enacted in 1986. The differences between this Regulation and Law compared to previous legislation and the decisions of censorship boards are essential for revealing the relationship between the cinema industry and the state during this period. Following the coup, many cinema artists were arrested, and professional cinema organizations were closed. Turkish cinema suffered financial losses due to the proliferation of video screening devices and Western film companies opening local offices in Türkiye, dominating the sector in terms of distribution and screening. While the Revolutionary Cinema Movement disappeared after the coup d’état, directors in the ‘Ulusal Sinema’ (National Cinema) and ‘Millî Sinema’ (People’s Cinema) movements continued to produce films for the Turkish Radio and Television Corporation (TRT) for a while. Even during this period when society was compelled to depoliticize, mainstream Turkish cinema continued to produce films containing social criticism, albeit in small numbers. This interdisciplinary study aims to explain the relationship between the state and cinema in the 1980s, employing the historical research method to achieve this goal.

Anahtar Kelimeler

Power and cinema, 1980s, Turkish cinema, 1980 Turkish coup d’état, censor

Kaynakça

• 1965’ten günümüze Sinematek derneği. (2016). Sinematek. http://www.sinematek.org/sinematek/250-hakkimizda-3.html google scholar
• Ahmad, F. (2007). Modern Türkiye’nin oluşumu (6. basım). Kaynak Yayınları. google scholar
• Akşin, S. (2008). Kısa Türkiye tarihi (5. Basım). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. google scholar
• Althusser, L. (2008). İdeoloji ve devletin ideolojik aygıtları (A. Tümertekin, Çev.). İthaki Yayınları. google scholar
• Ataman, A. (2013). Türk sinemasında sansür ve etkileri (Tez No. 345760) [Sanatta Yeterlik Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi. google scholar
• Bali, R. N. (2002). Tarz-ı hayat’tan life style’a yeni seçkinler, yeni mekânlar, yeni yaşamlar. İletişim Yayınları. google scholar
• Başaran, F., & Boztepe, V. (2021). Türkiye’de toplumsal değişim ve güldürü sineması. İstanbul Aydın Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4, 925-954. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1813512 google scholar
• Bayburtluoğlu, S. (2005). 1980 sonrası Türk sineması ve Yavuz Turgul (Tez No. 220166) [Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi. google scholar
• Baykal, K. C. (2020). 5224 sayılı sinema kanunu’nda yapılan son değişiklikler ve yeni denetim sistemi. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 51, 102-118. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1152605 google scholar
• Bayrakdar, M. (2015). 1980’lerde Türkiye’de sosyoekonomik sorunların Türk güldürü sinemasına yansımaları: Kartal Tibet sineması örneği (Tez No. 414557) [Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi. google scholar
• Beyoğlu, S. (2014). Türkiye’nin dış politikası (1923-2000). S. Beyoğlu ve A. Satan (Ed.), Modern Türkiye tarihi (s. 201218). Marmara Üniversitesi Yayınevi. google scholar
• Boztepe, V. (2007). 1960 ve 1980 askeri darbelerinin Türk siyasal sinemasına etkileri (Tez No. 208634) [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi. google scholar
• Büyüköztürk, Ş., Kılıç Çakmak, E., Akgün, Ö. E., Karadeniz, Ş., & Demirel, F. (2018). Bilimsel araştırma yöntemleri. Pegem Akademi. google scholar
• Copeaux, E. (2000). Tarih ders kitaplarında (1931-1993) Türk tarih tezinden Türk-İslam sentezine (A. Berktay, Çev.). Tarih Vakfı Yurt Yayınları. google scholar
• Baykal, K. C. (2020). 5224 Sayılı Sinema Kanunu’nda yapılan son değişiklikler ve yeni denetim sistemi. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 51, 102-118. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1152605 google scholar
• Çağlar, A., Uluçakar, M. (2017). Günümüz Türkçülüğünün İslamla imtihanı: Türk-İslam sentezi ve Aydınlar Ocağı. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 26, 119-139. https://dergipark.org.tr/tr/download/ article-file/582105 google scholar
• Çam, E. (t. y.). Siyaset bilimine giriş. İstanbul Üniversitesi Yayınları. google scholar
• Doğan, D. Ç. (2010). Sinemanın toplum hayatındaki rolü ve denetimi. Hukuk Gündemi, Ankara Barosu Stajyer Avukat Dergisi, 14, 77-86. https://docplayer.biz.tr/26148453-Rolu-ve-denetimi-sinemanin-toplum-hayatindaki-kultur-sanat-duygu-caglar-dogan-stj-avukat.html google scholar
• Dorsay, A. (1995). 12 Eylül yılları ve sinemamız. İnkılâp Kitabevi. google scholar
• Dursun, B. (2009). Yılmaz Güney sinemasında devlet temsili (Tez No. 240759) [Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi. google scholar
• Erkılıç, H. (2008). 12 Eylül filmlerini yeniden düşünmek: Toplumsal travmadan toplumsal hicve. T. İlter, N. Kara, M. Atabey, Y. Arslan, & Orun Müge (Ed.), Communication in Peace/Conflict in Communication (s. 119-126). Eastern Mediterranean University Press. https://globalir.emu.edu.tr/Documents/cpcc2007/Com_Peace_Conflict_ Com_2007.pdf#page=130 google scholar
• Ertem, B. (2014). Türkiye Cumhuriyeti tarihinde asker-sivil ilişkileri (1923-2000). S. Beyoğlu, & A. Satan (Ed.), Modern Türkiye Tarihi (s. 423-438). Marmara Üniversitesi Yayınevi. google scholar
• Esen, Ş. (2010). Türk sinemasının kilometre taşları. Agora Kitaplığı. google scholar
• Findley, C. V. (2012). Modern Türkiye tarihi (G. Ayas, Çev.). Timaş Yayınları. google scholar
• Girit, O. (2014). Özal’lı yıllar (1980-1990). S. Beyoğlu, & A. Satan (Ed), Modern Türkiye Tarihi (s. 349-357). Marmara Üniversitesi Yayınevi. google scholar
• Güngör, A. C. (2019). Geçmişten günümüze Türkiye’de devlet-sinema ilişkisine bakış. The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication, 9, 344-357. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/743343 google scholar
• Gürbilek, N. (2019). Vitrinde yaşamak 1980’lerin kültürel iklimi. Metis Yayınları. google scholar
• Hale, W. (2014). Türkiye’de ordu ve siyaset. Alfa Yayınları. google scholar
• Hıdıroğlu, İ. (2010). Türkiye’de 1980 sonrası sinema politikaları (Tez No. 265372) [Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi. google scholar
• İnce, M. (2010). Sinemada 12 Eylül askeri darbesi (Tez No. 263689) [Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi. google scholar
• İpek, Ö. (2017). Peter Wollen’in karşı sinema kavramı. Maltepe Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 4(2), 72-87. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/386945 google scholar
• İşeri, R. (2008). Türkiye’de etnik terör: Asala ve PKK örneği (Tez No. 226711) [Yüksek Lisans Tezi, Atılım Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi. google scholar
• Kadıoğlu, A. S. (2020, 07). Türk-İslam sentezi’nin oluşum ve gelişim süreci. OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 16, 813-834. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/994412 google scholar
• Kapani, M. (1992). Politika bilimine giriş. Bilgi Yayınevi. google scholar
• Kaplan, F. N. (2021). türkiye’nin ekonomik sorunlarının sinemada temsili: Bankerler krizi ve Faize Hücum filmi örneği. Y. Lüleci, & F. N. Kaplan (Ed.), Sinemada Temsil ve Gerçeklik (s. 57-115). Çizgi Kitabevi. google scholar
• Kara, M. (2012). Sinema ve 12 Eylül. Agora Kitaplığı. google scholar
• Karabulut, K. (2010). Özal Dönemi Türkiye’nin ekonomi politiği. Turgut Özal uluslararası ekonomi ve siyaset kongresi I Küresel krizler ve ekonomik yönetişim bildiriler kitabı (s. 978-1008). http://abakus.inonu.edu.tr/ xmlui/bitstream/handle/11616/12122/57.pdf?sequence=1&isAllowed=y google scholar
• Karadoğan, A., & Öztürk, S. R. (2022). Türkiye’de sinema sansürünün tarihi (1932-1988) (Cilt 3). T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Telif Hakları Genel Müdürlüğü. google scholar
• Karpat, K. (2012). Kısa Türkiye tarihi (1800-2012). Timaş Yayınları. google scholar
• Keşaplı, O. (2012). 1960’tan günümüze Türkiye’deki politik düşüncenin sinematografik sunumu (Tez No. 298195) [Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi. google scholar
• Kozanoğlu, C. (1992). 1980’lerden 90’lara Türkiye ve starları cilâlı imaj devri. İletişim Yayınları. google scholar
• Lüleci, Y. (2009). Türk sineması ve din. Es Yayınları. google scholar
• Lüleci, Y. (2015). Tek Parti döneminde iktidar ve sanat. İskenderiye Kitap. google scholar
• Lüleci, Y. (2016). 27 Mayıs ve 12 Eylül askeri darbelerinin Türk Sinema sektörüne etkileri. Muhafazakâr Düşünce Dergisi, 49, 183-208. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/982380 google scholar
• Lüleci, Y. (2020a). Demokrat Parti döneminde (1950-1960) iktidar ve sinema ilişkileri. Ege Üniversitesi İletişim Fakültesi Yeni Düşünceler Hakemli E-Dergisi, 14, 28-46. https://www.acarindex.com/pdfs/1047847 google scholar
• Lüleci, Y. (2020b). 1960’lı yıllarda Türkiye’de iktidar ve sinema ilişkileri. Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, 8, 1200-1233. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1069315 google scholar
• Lüleci, Y. (2020c). 1970’li yıllarda Türkiye’de iktidar ve sinema ilişkileri. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi (TALİD), 18, 495-528. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1336905 google scholar
• Neziroğlu, İ., & Yılmaz, T. (2013). Hükümetler, programları ve genel kurul görüşmeleri (Cilt 7). TBMM Basımevi. https://acikerisim.tbmm.gov.tr/xmlui/bitstream/handle/11543/141/201400889c7. pdf?sequence=7&isAllowed=y google scholar
• Okumuş, F. (2014). Sinema tarihyazımı. Gece Kitaplığı. google scholar
• Onaran, Â. Ş. (1995). Türk sineması (Cilt 2). Kitle Yayınları. google scholar
• Özcan, S. (2013). Sinemada anlam: Günümüz Türkiye Sineması’nda 12 Eylül temalı filmlerin incelenmesi (Tez No. 340187) [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Ticaret Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi. google scholar
• Özgüç, A. (2005). Türlerle Türk sineması. Dünya Kitapları. google scholar
• Öztekin, A. (2003). Siyaset bilimine giriş. Siyasal Kitabevi. google scholar
• Pamuk, Ş. (2014). Türkiye’nin 200 yıllık iktisadi tarihi. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. google scholar
• Polis Vazife ve Salâhiyet Kanunu. (1934, 7 14). https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.3.2559.pdf google scholar
• Poulantzas, N. (1980). Faşizm ve diktatörlük. Birikim Yayımcılık. google scholar
• Resmî Gazete. (1977a). http://updatetest.palmiyeyazilim.com/eskiregalar/1977/09230.pdf google scholar
• Resmî Gazete. (1977b). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/16107.pdf google scholar
• Resmî Gazete. (1983). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/18239.pdf google scholar
• Resmî Gazete. (1986). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/19012.pdf google scholar
• Sakal, F. (2014). Tarihyazımında temel kavramlar. A. Şimşek (Ed.), Tarih Nasıl Yazılır?. Tarihçi Kitabevi. google scholar
• Scognamillo, G. (2010). Türk sineması tarihi. Kabalcı Yayınevi. google scholar
• Scognamillo, G. (2011). Giovanni Scognamillo’nun gözüyle Yeşilçam. Küre Yayınları. google scholar
• Seçkin, A. (2009). Türkiye’deki kültür politikalarının ekonomi politiği. S. Ada, & H. A. İnce. (Ed.), Türkiye’de kültür politikalarına giriş (s. 111-127). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. google scholar
• Sinema Video ve Müzik Eserlerinin Denetlenmesi Hakkında Yönetmelik. (1986). https://www.resmigazete.gov.tr: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/19211.pdf google scholar
• Sönmez, P. (2010). Türk sinemasında sansür ve Metin Erksan örneği (Tez No. 261085) [Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi. google scholar
• Sunar, L., Ülker, O., & Bulut Kartal, F. (2022). Geleceğin Türkiyesinde kültür politikaları. İlke Yayınları. google scholar
• Tırpan, M. (2004). Sinema ve ideoloji Türk sinemasında politik filmler (Tez No. 146436) [Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi. google scholar
• Tokgöz, E. (2005). Cumhuriyet döneminde ekonomik gelişmeler. Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Cilt 2, s. 319-368.Atatürk Araştırma Merkezi. google scholar
• Tunç, E. (2012). Türk sinemasının ekonomik yapısı (1899-2005). Doruk Yayımcılık. google scholar
• Türkçe Sözlük. (2005). (10. Basım). Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasası. https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.2709.pdf google scholar
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Belgeleri. BCA, 030.18.01.02-380-245-10, BCA, 030.18.01.02488-110-6, BCA, 030.18.01.02-559-508-10, BCA, 030.18.01.02-560-509-1, BCA, 030.18.01.02-470-9-2, BCA, 030.18.01.02-522-302-7. google scholar
• Uçar, E. (1995). Türk sinemasında sansür konusuna bir yaklaşım (Tez No. 41430) [Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi. google scholar
• Uluyağcı, C. (2002). 1980 sonrası Türk sinemasında özgür kadın imgesi: Türkan Şoray ve Müjde Ar. Kurgu Dergisi, 19(1), 1-8. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1497146 google scholar
• Ural, S., & Yasin, E. (2018). 1980-1983 yılları arasında Türkiye’de basın ve sanat hayatı. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED), 62, 571-593. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/907362 google scholar
• Uzun, A. (2014). 1950 sonrası toplumsal olayların sanata yansıması (Tez No. 366985) [Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi. google scholar
• Ünal, M. (2018). 1960-1990 yılları arasında toplumsal eleştiri perspektifinden Türk güldürü sineması. Sosyoloji Dergisi, 37, 21-39. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/490746 google scholar
• Ünsaldı, L. (2008). Türkiye’de asker ve siyaset (O. Türkay, Çev.). Kitap Yayınevi. google scholar
• Yaman, Y. Ş., & Başçı, E. (2020). “Katma Değer Şaban” ve “Orta Direk Şaban” filmlerinde 1980’ler Türkiye’sinin ekonomi politikalarının eleştirisi. İletişim Çalışmaları Dergisi, 6(2), 223-243. https://dergipark.org.tr/tr/ download/article-file/1273559 google scholar
• Yaylagül, L. (2018). Sinema toplum siyaset. Dipnot Yayınları. google scholar
• Yengin, D. (2017). İletişim çalışmalarında araştırma yöntemleri ve uygulamaları. Der Yayınları. google scholar
• Yılmaz, A. N. (2015). 1980 sonrası Türkiye’de sanat ve siyaset. Ütopya Yayınevi. google scholar
• Yorgun Savaşçı. (t.y.). Wikipedia. https://tr.wikipedia.org/wiki/Yorgun_Sava%C5%9F%C3%A7%C4%B1 google scholar
• Zürcher, E. J. (2006). Modernleşen Türkiye’nin tarihi (Y. S. Gönen, Çev.). İletişim Yayınları. google scholar