Azerbaijan-Iran Relations From 1940 To The Present

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 1, 78 - 93, 29.06.2023

Elif Yıldız Yüce

Öz

While the historical importance of Iran and Azerbaijan, two strategically important countries, still continues today, their international relations continue to be remarkable. In this study, the political balances between the two countries will be examined. The fact that the relations between the two countries started with the 1813 Gulistan and 1828 Turkmençay treaties changed the balance considerably. After 1940, the United Azerbaijan discourses echoed and gained momentum with the disintegration of the USSR, taking into account the escalation of tension from place to place due to the increase in the consciousness of Nationalism, and the bilateral relations between the two countries constitute the main theme of the study. It is obvious that Iran's pro-Armenian attitudes during the historical events such as the First Karabakh War, Khojaly Massacre and the occupation of Shusha, which coincided with the period of Ayaz Mutallibov, especially during the struggles of Azerbaijan, which has a very active diplomacy, damaged the relations between both countries. In addition, the period of Ebulfez Elçibey witnessed the Nationalist discourses and the efforts to develop bilateral relations during the period of Heydar Aliyev, who was seen as the "Liberating Leader," made the diplomacy between the two countries active in the international arena. For this reason, in this study, starting from 1940, from the government of Ayaz Mutallibov after the USSR to the Second Karabakh War in the period of Ilham Aliyev, today's Azerbaijan-Iran relations will be examined in terms of geopolitical, economic cooperation, political, socio-cultural agreements, according to historical chronology.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Iran, Foreign Policy, Economy, Political, Socio-Cultural

1940’Dan Günümüze Azerbaycan-İran Münasebetleri

Öz

Stratejik açıdan mühim iki ülke olan İran ve Azerbaycan’ın tarihi önemi günümüzde halâ devam ederken, uluslararası münasebetleri de dikkat çekici boyutta sürmektedir. Söz konusu çalışmada her iki ülke arasındaki siyasi dengelerin ne boyutta seyrettiği incelenecektir. Zira İki ülke arasındaki münasebetlerin 1813 Gülistan, 1828 Türkmençay antlaşmalarıyla başlaması dengeleri bir hayli değiştirmiştir. 1940 sonrasında ise Birleşik Azerbaycan söylemleri yankılanıp, SSCB’nin dağılmasıyla da ivme kazanarak, Milliyetçilik şuurunun artması üzerine yer-yer gerilimin tırmandığı dikkate alınarak iki ülke arası ikili münasebetler çalışmanın ana temasını oluşturmaktadır. Oldukça hareketli bir diplomasiye sahip olan Azerbaycan’ın Ermenilerle olan mücadeleleri esnasında bilhassa Ayaz Mutallibov dönemine denk gelen I. Karabağ Savaşı, Hocalı Katliamı ve Şuşa’nın işgali gibi tarihi olaylar esnasında İran’ın Ermeni yanlı tavırları sergilemesinin her iki ülke münasebetine zarar verdiği aşikârdır. Ayrıca Ebulfez Elçibey döneminin Milliyetçi söylemlere tanıklık etmesiyle ve “Kurtarıcı Lider olarak görülen Haydar Aliyev döneminde ikili ilişkilerin geliştirilmeye çalışılması iki ülke arası diplomasiyi uluslararası arenada da hareketli kılmıştır. Bu sebeple söz konusu çalışmada 1940’dan başlayarak, SSCB sonrası Ayaz Mutallibov hükümetinden, İlham Aliyev döneminde II.Karabağ Savaşı’na kadar günümüz Azerbaycan-İran ilişkileri jeopolitik, ekonomik işbirlikleri, siyasi, soyo-kültürel antlaşmalar boyutunda tarihi kronolojiye göre incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, İran, Dış Politika, Ekonomi, Siyasî, Sosyo-Kültürel.

Kaynakça

• Akdevelioğlu, Atay. “İran İslâm Cumhuriyeti’nin Orta Asya Ve Azerbaycan Politikaları”, Uluslararası İlişkiler Dergisi, c.1, sy.2 (2004): 129-160.
• Aliyev, Azer. Bağımsızlık Sonrası Azerbaycan Dış Politikasının Oluşturulması Ve Azerbaycan-İran İlişkilerinin Siyasi Ve Askeri Boyutu, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Dinmuhammed, Ametbek. İran Dış Politikasının Jeopolitik Kodları, Balgat Çalışmaları Ed. Mehmet Seyfettin Erol, Ankara: ANKASAM 2017.
• Arazoğlu. Kısa Azerbaycan Tarhii, Bütöv Azerbaycan Kütüphanesi Tarih Serisi (Bütöv Azərbaycan Birliyi), Bakü: (Trz).
• Cavadova, Z.E. Şimal-Garbi Azerbaycan (Tarihi-Demografik Araştırma), Bakü: Bakü Devlet Üniversitesi Tarih Fakültesi, İlim Şurası, 1999.
• Celilova, Elnure. Güvenlik Politikaları Bağlamında Azerbaycan-İran İlişkileri, Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Deik (Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu), “Azerbaycan Ülke Bülteni”, Deik/Türk-Azerbaycan İş Konseyi, 2013. Geniyev, Hesen. Azerbaycan Tarihi (En Kadim Zamanlardan XXI. Asrın İlkonilliklerine Dek), Elm ve Tahsil Neşriyyatı, Bakü 2019.
• Gökçe, Mustafa – Işık, Hasan. “Orta Asya Enerji Nakil Hatları Yeni İpek Yolu Mu?”, Uluslararası İpek Yolu’nun Yükselişi Ve Türk Dünyası Sempozyumu, Yükselen İpek Yolu Ed. Fahri Atasoy, c.1 (Ankara 2016), 201-211.
• Kulayi, Elahe-Usuli, Kasım. “İran Ve Azerbaycan Arasındaki Güvenlik İlişkilerinin Nasıl Değiştiği”, Avrasya Çalışmaları Merkezi, sy.10, (2012): 75-94.
• Habibli, Gültekin. Güney Kafkasya’da Güvenlik Bağlamında İran-Azerbaycan İlişkileri, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Hallaç, Ensari. 1979 Sonrası İran İslam Devrimi Sonrası Türkiye-İran İlişkileri, Bursa: Bahçeşehir Üniversitesi, Siyaset Bilimi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• İbadov, Adalet. Azerbaycan Dış Politikasında Karabağ Sorunu Ve Ermeni Sorunu: Çözümler Öneriler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• İran Eğitim Araştırma Ve Planlama Kurumu, İran Coğrafyası, Tüm Alanlar (Teorik-Teknik Ve Mesleki-Önlisans), İran Coğrafyası - 10. Sınıf, Lise 2. Dönem – 11 Sınıf Ortası, Tahran: Ders Kitabı Basım Ve Yayın Şirketi, 2.Baskı, 2016.
• Kafkasyalı, Ali. İran Coğrafyasında Türkler, İstanbul: Bilge Oğuz Yayınevi, 2011.
• Karimov, Bahadur. Haydar Aliyev Döneminde Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Dış Politikası (1993-2003),
• İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Koday, Zeki. “İran’ın İdari Coğrafya Analizi”, Doğu Esintileri Dergisi, sy.12, (2020): 143-154.
• Mehdiyev, Allahverdi. Azerbaycan-İran İlişkilerinde Stratejik Kültürün Rolü, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Ortadoğu Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Mustafayev, Beşir. “Ermeni Devlet Terörünün Eseri: 26 Şubat 1992 Hocalı Soykırımı Üzerine”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, c.8, sy. 29, (2011): 23-41.
• Mustafayev, Beşir. “Kuzey Azerbaycan’ın İkinci İstiklal Mücadelesi Tarihine Bir Bakış”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi sy. 208, (2014): 219-228.
• Neviyev, Elçin-Gasımlı, Teymur. “Azerbaycan İran İlişkileri (1991-2018)”, Anemon Muş Alpaslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c.8, sy.4, (2020): 1267-1273.
• Nuriyeva, İrade. Azerbaycan Tarihi (En Kadim Zamanlardan XXI. Asrın Evvellerine Dek), Bakü: Azerbaycan Respublikası Tahsil Nazırlığı, Mütercim, 2015.
• Sarıkaya, Yalçın.” İran’ın İkinci Karabağ Savaşı Tutumu: Takke Düştü Kel Göründü”, Giresun Üniversitesi, İdari Ve İktisadi Bilimler Dergisi, c.7, sy.1, (2021): 84-103.
• Sinkaya, Bayram. İran’ın Kafkasya Politikası, Kafkasya’da Değişim Dönüşüm (Avrasya Üçlemesi Iıı), Der. Mustafa Aydın, 1. Baskı, Ankara: Nobel Yayınları, 2012.
• Tombuloğlu, Tuba. “Türk Basınında Ebulfez Elçibey”, Azerbaycan Türk Cumhuriyeti’nin Kuruluşunun 100. Yılında Er Kişi "Ebulfez Elçibey’e Armağan, (Yayına Haz: Sadettin Yağmur Gömeç, Tülay Yürekli, Müslüme Melis Çeliktaş, Veysel Gökberk Manga), 465-482. Ankara: Berikan Yayınevi, 2018.
• Velidi, Ahmet Zeki. Azerbaycan’ın Tarihi Coğrafyası,Türkçeden Azerbaycan Diline Trc. Budad-Vaqif Piriyev, Bakü: Azerbaycan Milli İlimler Akademisi, Tarih Enstitüsü, 2009.
• Elektronik Kaynakça:
• Askeroğlu, Sabir. “İlham Aliyev’in Tahran Ziyareti: Azerbaycan-İran İlişkileri” (2017): İRAM (İran Araştırmaları Merkezi), erişim 2 Nisan 2023, https://iramcenter.org/ilham-aliyevin-tahran-ziyareti-azerbaycan-iran-iliskileri-521.
• Başar, Ufuk “İran Karabağ Savaşı’nın Kaybedeni mi?”, İran Karabağ savaşının kaybedeni mi? (aa.com.tr) (2020): erişim 04.Nisan 2023.
• Başlamış, Cenk. “Ebulfez Elçibey: Karabağ’ı Geri Almak İsteyen, Rusya Ve İran’la Yıldızı Barışmayan Türkiye Sevdalısı Azeri Lider”, (2022): erişim 27 Mart 2023, https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-53873112.
• Boyraz, Hacı Mehmet ve Güngörmez Oğuz. ”Karabağ Zaferi’nin Anatomisi” (2020): erişim 2 Nisan 2023 https://www.setav.org/karabag-zaferinin-anatomisi/.
• “Cumhurbaşkanı Erdoğan: Türkiye ve Azerbaycan Sırt Sırta Verdikleri Sürece Allah’ın İzniyle Zorlukları Aşmaya, Başarıdan Başarıya Koşmaya Devam Edecektir” (2020), erişim 4 Nisan 2023, Cumhurbaşkanı Erdoğan: “Türkiye ve Azerbaycan sırt sırta verdikleri sürece Allah’ın izniyle zorlukları aşmaya, başarıdan başarıya koşmaya devam edecektir” | Türkiye Cumhuriyeti | İletişim Başkanlığı (iletisim.gov.tr).
• Hashimi, Yaser. “روایتی جالب از حضور آیت الله هاشمی رفسنجانی در منطقه قره باغ”(2020): erişim 4 Nisan 2024, https://bit.ly/3wB2cS3.
• “İran’nın Qarabağ Müharibəsindəki Rolu Yenidən Gündəmdə” (trz), erişim 4 Nisan 2023,https://musavat.com/news/iranin-qarabag-muharibesindeki-rolu-yeniden-gundemde_146512.html?d=1. Vətən Müharibəsi”, (trz), erişim 4 Nisan 2023, https://president.az/az/pages/view/azerbaijan/karabakh2.