Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Afrika’da Türk- Fransız Mücadelesi: Canet Sorunu (1906-1912)

Yıl 2018, Cilt: 11 Sayı: 22, 237 - 260, 10.06.2018

Abdullah Özdağ

https://doi.org/10.19060/gav.437814

Öz

Sanayi devrimiyle yeni bir dünya düzeninin kurulmaya başlandığı 19. yüzyılda batılı devletler dünyanın

birçok bölgesini sömürgeleri altına almışlardır. Sömürgecilik faaliyetleri kara kıta Afrika’nın da

kapısını çalmış, İngiltere ve Fransa’nın öncülüğünde kıtanın birçok bölgesi batılı devletler tarafından

taksim edilmiştir. İngiliz ve Fransız nüfuz bölgelerinin Türk idaresindeki bölgelerle çatışması Osmanlı

idaresiyle taraf devletlerin ilişkilerini belirleyen en önemli etkenlerden biri olmuştur. İngilizlerin Sudan

ve Mısır, Fransızların Cezayir, Tunus ve Orta Afrika’daki faaliyetleri sadece Osmanlı tarihi açısından

değil aynı zamanda Afrika tarihi hatta sömürgecilik tarihi açısından da önemli bir kırılma noktasını

oluşturmuştur. Bu bağlamda bu çalışmada kaleme alınan Canet Sorunu da Fransızların genişlemeci

politikalarının bir sonucu olarak Sahra’da Türk-Fransız çekişmesini göstermektedir. Fransızların Kuzey

Afrika ile Orta Afrika sömürgelerini birbirine bağlamak ve ticaret yollarını kendi lehine Cezayir

topraklarına çevirmek amacıyla Sahra’ya nüfuz etme çabası büyük bir merkez olmadığı hâlde jeopolitik

öneminden dolayı Canet’i 20. yüzyılın başlarında tarih sahnesine çıkarmıştır. Taraf devletlerin Canet’i

kendi nüfuz bölgelerinden kabul etmeleri ve zaman zaman sert güce başvurmaları meselenin önemini

artıran etkenlerden olmuştur. Ancak yinede tarafların diplomatik yollarla meselenin çözümüne eğilmiş

olmaları özellikle bu soruna dikkate değer farklı bir bakış kazandırmıştır. Bu arada Sahra’nın vazgeçilmez

aktörü Tevarikler de Türk-Fransız ilişkilerinde belirleyici rol oynamıştır. 1906’dan itibaren belirgin

bir şekilde su yüzüne çıkan Canet Sorunu, 1912 tarihinde Osmanlı Devleti’nin Afrika kıtasını terk

etmesiyle Fransızlar lehine sona ermiştir.

Anahtar Kelimeler

Canet, Fizan, Büyük Sahra

Kaynakça

• Salnameler Trablusgarp Vilayet Salnameleri H. 1301, (M. 1883/1884); H. 1302, (M. 1884/1885) Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO), 2839/212909, 20 Mayıs 1322/M. 3 Temmuz 1906, Trablusgarp vilayeti Vali Vekili Recep Paşa’dan Sadrazam Mehmet Ferit Paşa’ya BEO., 2897/217242, 6 Ağustos 1322/M. 19 Ağustos 1906, Vali Recep Paşa’dan Sadaret Makamı’na. BEO., 3001/225035, 12 Şubat 1322/M. 25 Şubat 1907, Sadaret Makamı’ndanVali Recep Paşa’ya. BEO., 3082/231150, 5 Haziran 1323/M. 18 Haziran 1907, Hariciye Nazırı Tevfik Paşa’dan Sadaret’e. BEO., 3115/233609, 21 Temmuz 1323/M. 3 Ağustos 1907, Sadaret’ten Hariciye Nezareti’ne. BEO., 3613/270954, 26 Temmuz 1325/M. 7 Ağustos 1907, Sadaret’ten Hariciye Nezareti’ne. BEO., 3302/247643, 16 Nisan 1324/29 Nisan 1908, Sadaret’ten Hariciye Nezareti’ne. BEO., 3324/249295, 20 Mayıs 1324/M. 2 Haziran 1908, Vali Recep Paşa’dan Sadaret Makamı’na. BEO., 3615/271064, 23 Temmuz 1325/M. 5 Ağustos 1909, Vali Recep Paşa’dan Dahiliye Nezareti’ne BEO., 3635/272579, 25 Ağustos 1325/M. 7 Eylül 1909, Dahiliye Nezareti’nden Sadaret’e.