İmam Mâtürîdî'de Veli Kavramı

Yıl 2025, Cilt: 6 Sayı: 3, 793 - 812, 24.09.2025

Doğan Aydoğan

Öz

Bu çalışmada, Ehl-i Sünnet’in önemli âlimlerinden olan İmam Mâturîdî’nin, tasavvufta sıkça kullanılan “velî” kavramına nasıl anlamlar yüklediği incelenmiştir. İmam Mâturîdî, Ebu Hanife’nin düşünce geleneğine bağlı bir âlim olarak akıl ve nakli birlikte kullanmış, bu yönüyle hem Ehl-i hadis hem de Mutezile tarafından eleştirilmiştir. Onun tefsir anlayışı rivayete değil dirayete dayanır; yani ayetlerin bağlamı, dil yapısı ve anlam ilişkileri dikkate alınarak yorum yapılır.
Araştırmada, İmam Mâturîdî’nin hacimli eseri Te’vîlâtü’l-Kur’ân esas alınarak Kur’an’da geçen “velî” kelimesinin geçtiği tüm ayetler taranmış ve bu kelimenin farklı bağlamlarda kazandığı anlamlar sınıflandırılmıştır. “Velî” kelimesi Kur’an’da 232 yerde geçmekte olup; Allah’a nispet edildiğinde dost, rab, kurtarıcı, yardımcı, ibadet edilen ve koruyucu gibi olumlu anlamlar taşırken, başka varlıklara nispet edildiğinde dost, yardımcı, yakın ya da olumsuz çağrışımlı anlamlara gelebilmektedir. Bu bağlamda İmam Mâturîdî’nin yaklaşımı, kavramın geçtiği her ayetin bağlamına dikkat ederek çok boyutlu bir anlam inşası şeklindedir. Ayrıca Türkçede kullanılan “veli” kavramının, Kur’an’daki karşılıklarıyla birebir örtüşmediği vurgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Veli , İmam Mâtürîdî , Mâtürîdîyye , Dost , Te’vîlâtü’l-Kur’an

The concept of 'wali' in Imam Mâtürîdî

Öz

This study explores how Imām al-Māturīdī, one of the prominent theologians of Ahl al-Sunna, interpreted the term walī, which is frequently used in Sufi thought. As a follower of the rationalist tradition of Abū Ḥanīfa, Māturīdī combined reason (ʿaql) and transmission (naql) in his theological approach, which led to criticisms both from the Ḥadīth scholars and the Muʿtazilites. His Qur’anic commentary is classified as a dirāyah (analytical) tafsīr rather than a riwāyah (narrative-based) one, meaning he interpreted verses using linguistic and contextual analysis rather than solely relying on transmitted reports.
In this research, all occurrences of the term walī in the Qur’an (a total of 232) were analyzed through Māturīdī’s major exegetical work, Taʾwīlāt al-Qurʾān. The meanings were categorized according to their contextual usage. When attributed to God, the term walī conveys meanings such as protector, lord, helper, object of worship, and close ally. However, when ascribed to other beings, it can imply meanings like friend, supporter, or—depending on the context—carry negative connotations. Māturīdī’s treatment of the term is nuanced and context-sensitive, reflecting a sophisticated theological and linguistic methodology. The study also emphasizes that the meaning of walī in the Qur’anic sense differs from its modern Turkish usage.

Anahtar Kelimeler

Imam Mâtürîdî , Veli , Mâtürîdîism , Taʾwīlāt al-Qurʾān , protector

Kaynakça

• Buhârî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. İsmâʿîl. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi. çev. Mehmed Sofuoğlu. 1. Cilt. İstanbul: Ötüken, 1987
• el-Fîrûzâbâdî. Kāmûsü’l-Muhît, md. “v-l-y”. Thk. Muhammed Nâim er-Rukeyşî. 2. bs. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• el-Kuşeyrî. er-Risâle. Thk. Sâlih Câferî. Kahire: Dâru’l-Cevâmiʿi’l-Kelâm, ts.
• el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü’t-Tevhîd: Açıklamalı Tercüme. Çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Yayınları, 2019.
• el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Teʾvîlâtü’l-Kurʾân. Çev. S. Kemal Sandıkçı. İstanbul: Ensar Yayınları, 2018.
• İbn Mâce, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. Yezîd el-Ḳazvînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Muḥammed Fuʾâd ʿAbdülbâkī. Mektebeti Mearif:
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâleddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dâr Ṣâdır, ts.
• Koçar, Musa. Mâtürîdî’de Esmâ-i Hüsnâ. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2002.
• Koçar, Musa. “Kur’an’da Veli Kavramı.” İnsan Bilimleri Araştırmaları Dergisi 9–10 (2003)
• el-Pezdevî, Ebû Yüsr Muhammed. Usûlü’d-Dîn. Thk. Hans Peter Linss. Kahire: Mektebetü’l-Ezher, 2003.
• Ragıb el-İsfahânî. Müfredâtü Elfâzi’l-Kurʾân, md. “v-l-y”. Çev. Yusuf Türker. İstanbul: Pınar Yayınları, 2018.
• Topaloğlu, Bekir. “Teʾvîlâtü’l-Kurʾân.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 41. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012, 33–36.
• Uludağ, Süleyman. “Velî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 42. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013, 25–28.
• Özen, Şükrü. “Mâtürîdî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 28. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013, 147–150.