İnegöl Havzası’nda (Bursa) coğrafi bilgi sistemleri ile antropojenik kaynaklı jeomorfolojik değişimlerin yoğunluk ve etki analizi

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 105 - 123

Murat Uzun

https://doi.org/10.29128/geomatik.1537753

Öz

Jeomorfolojik koşullar birçok doğal ortam unsuru ile ilişki içerisindedir. Bu etkileşim süreci insan faaliyetlerinin ortam koşulları üzerindeki baskısının artması ile antropojenik değişimlerin meydana gelmesine neden olmaktadır. Bu çalışmada İnegöl Havzası’nda antropojenik kökenli jeomorfolojik değişimlerin coğrafi bilgi sistemleri (CBS) ve uzaktan algılama (UA) teknikleri kullanılarak yoğunluk ve etki modelinin oluşturulması amaçlanmıştır. Araştırmada topografya paftaları, Landsat ve Sentinel uydu görüntüleri, arazi ölçümleri ile 15 farklı veriyi içeren model oluşturulmuştur. Rölyef değişim yoğunluğunda 3, antropojenik kökenli jeomorfolojik değişimin etki modelinde 12, yeryüzü sıcaklık analizinde 2 ana kriter kullanılmıştır. Modeldeki rölyef değişim yoğunluğu analizine göre havzanın %12’sinde yüksek derecede antropojenik kaynaklı topografya değişimleri meydana gelmiştir. Etki modeline göre antropojenik kökenli jeomorfolojik değişimler havzanın %2,1’inde yüksek düzeydedir. Antropojenik kökenli jeomorfolojik değişimler havzada daha çok alçak plato sahalarına geçişte ve engebeli alanlarda yoğunlaşmıştır. Yüksek kategorideki antropojenik kaynaklı jeomorfolojik değişimlerin 40 yıllık yer yüzeyi sıcaklık farkını ise 5OC arttırdığı tespit edilmiştir. İnegöl Havzası’nda özellikle Şehitler yakınları maden sahası, D200 karayolu Kınık-Mezit arası, Cerrah, Yeniköy, Madenköy, Hamzabey yakınlarında yüksek yoğunlukta rölyef değişimi saptanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Antropojenik Jeomorfoloji, Coğrafi Bilgi Sistemleri, Uzaktan Algılama, İnegöl Havzası

Kaynakça

• Aguilar, R. G., Owens, R. & Giardino, J. R. (2020). The expanding role of anthropogeomorphology in critical zone studies in the Anthropocene. Geomorphology, (366), 107165. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2020.107165
• Alevkayalı, Ç., Yayla, O., & Atayeter, Y. (2023). Monitoring and classification of karst rocky desertification with Landsat 8 OLI images using spectral indices, multi-endmember spectral mixture analysis and support vector machine. International Journal of Engineering and Geosciences, 8(3), 277-289. https://doi.org/10.26833/ijeg.1149738
• Altınlı, İ. E. (1965). İnegöl Havzasının Jeolojisi ve Hidrolojisi, İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Mecmuası, 30(1-2), 173-199.
• Amanambu, A. C., Mossa, J., (2024). Machine learning insights of anthropogenic and natural influences on riverbed deformation in a large lowland river. Geomorphology, 446, 108986. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2023.108986
• Ardel, A. 1947. İnegöl Ovası ve Çevresi (Morfolojik Etüt), Türk Coğrafya Dergisi, 9-10, 64-95.
• Ateş, E., Gül, M., Sarıman, G., Danladi, I. B. (2024). Akarsular üzerindeki antropojenik yapıların kıyı çizgisi üzerindeki etkisi: Dalaman Çayı. Geomatik, 9(2), 245-258. https://doi.org/10.29128/geomatik.1434927
• Ayazlı, İ. E. (2022). Hızlı büyüyen yerleşim yerlerinde kentsel büyümenin yüksek doğruluklu simülasyon modelleri ile izlenmesi: Model kalibrasyonu için T-AFA yöntemi önerisi. Geomatik, 7(1), 1-9. https://doi.org/10.29128/geomatik.764579
• Brandolini, P., Cappadonia, C., Luberti, G., Donadio, C., Stamatopoulos, L., Di Maggio,C. … Del Monte, M. (2019). Geomorphology of the Anthropocene in Mediterranean Urban Areas. SAGE Progress in
• Physical Geography, 20(10), 1-34. https://doi.org/10.1177/030.913.3319881108
• Braswell, A, E., Mallarda, J., Ross, M., (2024), Novel landforms: integrating people as key drivers of process and form in geomorphology, Earth ArXiev, 31, 1-20. https://doi.org/10.7910/DVN/31MDDO
• Brown, E. H., (1970). Man Shapes The Earth. Geographical Journal, 136, 74-85. https://doi.org/10.2307/1795683
• Brown, A. G., Tooth, S., Bullard, J. E., Thomas, D., Chiverrel, R., Plater, A., & Murton, J. (2017). The Geomorphology of the Anthropocene: Emergence, status and implications. Earth Surface Processes and Landforms, 42, 71-90. https://doi.org/10.1002/esp.3943
• Cao, W., Sofia, G., & Tarolli, P. (2020). Geomorphometric Characterisation of Natural And Anthropogenic Land Covers. Progress in Earth and Planetary Science, 7(2), 1-17. https://doi.org/10.1186/s40645.019.0314-x
• Castree, N. (2014). The Anthropocene and Geography I: The Back Story. Geography Compass, 8, 436-449. https://doi.org/10.1111/gec3.12141
• Cendrero, A., Forte, L.M., Remondo, J., Cuesta-Albertos, J., (2020). Anthropocenegeomorphic change. Climate or human activities? Earth’s Future 8, e2019EF001305. https://doi.org/10.1029/2019EF001305.
• Cendrero, A., Remondo, J., Beylich, A., Cienciala, P., Forte, L., Golosov, V., Gusarov, A., Kijowska-Strugała, M., Laute, K., Li, D., Navas, A., Soldati, M., Vergari, F., Zwoli´nski, Z., Dixon, J., Knight, J., Nadal-Romero, E., Płaczkowska, E., (2022). Denudation and geomorphic change in the Anthropocene; a global overview. Earth Science Reveiew. 233, 104186 https://doi.org/10.1016/j.earscirev.2022.104186.
• Chirico P. G., Bergstresser S., DeWitt J. D., & Marissa A. A. (2020). Geomorphological mapping and anthropogenic landform change in an urbanizing watershed using structure-from-motion photogrammetry and geospatial modeling techniques. Journal of Maps. https://doi.org/10.1080/17445.647.2020.1746419
• Crutzen, P.J., & Stoermer, E.F. (2000) The Anthropocene. Global Change Newsletter, 41, 17-18.412
• Desouky, I. S. A., Desouky, H. S. A., (2024), Anthropogenic Geomorphological Changes in the Coastal area of Ain Al-Sokhna in Egypt, Using Remote Sensing and GIS, Ecygytan Journal, 27, 224-254. 10.21608/jfpsu.2024.248750.1312
• Ellis, E. C. (2017). Physical Geography in the Anthropocene. Progress in Physical Geography SAGE, 41(5), 525- 532. https://doi.org/10.1177/030.913.3317736424
• Erinç, S. (2001). Jeomorfoloji I (Ertek A., & Güneysu, C., Güncelleştirenler). İstanbul: Der Yayınları.
• Erkal, T., & Taş, B. (2022). Değişen Yeryüzü ve İnsanın Etkisi (Bir Uygulamalı Jeomorfoloji Yaklaşımı). Nobel Kitabevi 1. Basım Ankara.
• Ertek, T. A. (2017). Antropojenik Jeomorfoloji: Konusu, Kökeni ve Amacı. Türk Coğrafya Dergisi, 69, 69-79. https://doi.org/10.17211/tcd.319409
• Ertek, T., A., (2023). Antroposen, Antroposfer, Antropojenik Jeomorfoloji, Pegem Akademi kitabevi. 1. Baskı. Ankara.
• Guisan, A., Weiss, S. B., & Weiss, A. D. (1999). GLM versus CCA spatial modeling of plant species distribution. Plant Ecology, 143(1), 107–122.
• Goudie, S. A. (1993). Human Influence in Geomorphology. Geomorphology, 7, 37-59. https://doi.org/10.1016/0169-555X(93)90011-P
• Goudie, A., & Viles, H. (2016). Geomorphology in the Anthropocene. Cambridge University Publishers.
• Guha, S., & Govil, H. (2021). Relationship between land surface temperature and normalized difference water index on various land surfaces: A seasonal analysis. International Journal of Engineering and Geosciences, 6(3), 165-173. https://doi.org/10.26833/ijeg.821730
• Harden, C. P., Chin, A., & English, M. R. (2014). Understanding Human-Landscape Interactions in the Anthropocene. Environmental Management, 53, 4-13. https://doi.org/10.1007/s00267.013.0082-0
• Head, M.J., Zalasiewicz, J.A., Waters, C.N., Turner, S.D., Williams, M., Barnosky, A.D., Steffen, W., Wagreich, M., Haff, P.K., Syvitski, J., Leinfelder, R., (2022). The proposed Anthropocene Epoch/Series is underpinned by an extensive array of mid-20th century stratigraphic event signals. J. Quat. Sci. 37 (7), 1181–1187. https://doi.org/10.1002/jqs.3467
• Henselowsky, F., Rölkens, J., Kelterbaum, D., &Bubenzer, O. (2021). Anthropogenic relief changes in a long-lasting lignite mining area (‘Ville’, Germany) derived from historic maps and digital elevation models. Earth Surface Processes and Landforms, 46(9), 1725–1738.
• Hooke, R. L. (2000). On the history of humans as geomorphic agents. Geology, 28(9), 843-846.
• Hooke, R. L., Martín Duque, J. F., & Pedraza Gilsanz, J. D. (2012). Land transformation by humans: a review. Dota Complutense, https://hdl.handle.net/20.500.14352/43718
• Hoşgören, M. Y. (1975). İnegöl Havzasının Jeomorfolojisi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Iwahashi, J., Kamiya, I., Matsuoka, M. (2018). Global terrain classification using 280 m DEMs: segmentation, clustering, and reclassification. Prog Earth Planet Sci 5, 1 (2018). https://doi.org/10.1186/s40645-017-0157-2
• Jefferson, A. J., Wegmann, K. W., & Chin, A. (2013) Geomorphology of the Anthropocene: Understanding The Surficial Legacy of Past and Present Human Activities. Anthropocene, 1(2), 1-3.
• Jenness, J. (2006). Topographic Position Index (tpi_jen.avx) extension for ArcView 3.x, v. 1.3a. Jenness Enterprises.
• Kajczak, A., Zarychta, R. (2024). Kraków—Anthropogenic Changes in the Relief of a Large City. In: Migoń, P., Jancewicz, K. (eds) Landscapes and Landforms of Poland. World Geomorphological Landscapes. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-031-45762-3_23
• Kaya, Y., & Polat, N. (2023). A linear approach for wheat yield prediction by using different spectral vegetation indices. International Journal of Engineering and Geosciences, 8(1), 52-62. https://doi.org/10.26833/ijeg.1035037
• Kellner, A. W. A. (2024). Anthropocene epoch proposal rejected - does it really matter? An Acad Bras Cienc (2024) 96(2): e2024962 https://doi.org/10.1590/0001-376520242024962
• Kopar, İ., Çelik M., & Bayram, H. (2018). Kapadokya Volkanik Provensi’ndeki Volkan Rölyefinin Antropojenik Degradasyonu Üzerine Bir Analiz. Türk Coğrafya Dergisi, 71, 37-46. https://doi.org/10.17211/tcd.424377
• Kurucu Sipahi, S., & Bağcı, H. R. (2024). Antropojenik Jeomorfoloji’nin Yükselişini Niceliklendirme: Bibliometrik Bir Analiz. Mavi Atlas, 12(1), 232-253. https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1453132
• Li, J., Yang, L., Pu, R., & Liu, Y. (2017). A Review on Anthropogenic Geomorphology. Journal of Geographical Sciences, 27(1), 109-128. https://doi.org/10.1007/s11442.017.1367-7
• Mark, D.M. (1975). Geomorphometric Parameters: A Review and Evaluation, Geografiska Annaler, 57, 165-177.
• MTA. (2013-2014) 1:100.000 ölçekli H22, H23, I22, I23 jeoloji paftaları, Paftası, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi No: 192-204, Ankara.
• Myneni, R. B., Hall, F. G., Sellers, P. J., & Marshak, A. L. (1995). The interpretation of spectral vegetation indexes. IEEE Transactions on Geoscience and Remote Sensing, 33(2), 481–486.
• Natale, J., Vitale, S., Repola, L., Monti, L., Isaia, R., (2024). Geomorphic analysis of digital elevation model generated from vintage aerial photographs: A glance at the pre-urbanization morphology of the active Campi Flegrei caldera, Geomorphology, 460, 109267. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2024.109267
• Nigam, R., Luis, A. & Kotha, M. (2024) Evaluation of efficiency of the index of potential anthropic geomorphology at meso level: a case study of Goa State, India. The Geographical Journal, 190, e12540. Available from: https://doi.org/10.1111/geoj.12540
• Nir, D. (1957). The Ratio of Relative and Absolute Altitude of Mt. Carmel. Geographical Review, 27, 564–569.
• Nir, D., (1983). Man, A Geomorphological Agent. An Introduction to Anthropic Geomorphology. Dordrecht, Boston, London: Reidel.
• Özşahin, E. (2013). Asi Nehri Deltasının (Hatay) Antropojenik Jeomorfolojisi. Öner, E. (Ed.) Profesör Doktor İlhan Kayan’a Armağan. (ss. 925-934). İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları.
• Pica, A.; Lämmle, L.; Burnelli, M.; Del Monte, M.; Donadio, C.; Faccini, F.; Lazzari, M.; Mandarino, A.; Melelli, L.; Perez Filho, A.; (2024). Urban Geomorphology Methods and Applications as a Guideline for Understanding the City Environment. Land, 13, 907. https://doi.org/10.3390/land13070907
• Price, S.J. Ford, A.H. J.R. Cooper, A. H. Neal C. (2011). Humans as major geological and geomorphological agents in the Anthropocene: the significance of artificial ground in Great Britain Phil. Trans. Roy. Soc. A, 369 (2011), pp. 1056-1084 https://doi.org/10.1098/rsta.2010.0296
• Remondo, J., Forte, L. M., Cendrero, A., Cienciala, P., & Beylich, A. A. (2024). Human-driven global geomorphic change. Geomorphology, 457, 109233. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2024.109233
• Rocatti, A., Fanccini, F., Luino, F., De Graff, J., & Turconi, L. (2019). Morphological changes and human impact in the Entella River floodplain (Northern Italy) from the 17th century. ScienceDirect Elsevier, 182, 1-19.
• Rózsa, P. (2007). Attempts at Qualitative and Quantitative Assessment of Human Impact on the Landscape. Geogr Fiz Dinam Quat, 30, 233-238.
• Rózsa, P. (2010). Nature and Extent of Human Geomorphological Impact – A Review. Szabó, J., David, L., & Loczy, D. (Eds.). Anthropogenic Geomorphology, A Guide to Man-Made Landforms. (ss. 273-293). Dordrecht Heidelberg London New York: Springer.
• Rózsa P., & Novák, T. (2011). Mapping anthropogenic geomorphological sensitivity on global scale. Zeitschrift für Geomorphologie, 55(1), 109-117. https://doi.org/10.1127/0372-8854/2011/0055S1-0041
• Rózsa P., Incze, J., Balogh, S., & Novák T. (2020). A novel approach to quantifying the degree of anthropogenic surface transformation – the concept of ‘hemeromorphy’. Erkunde, 74(1), 45-57. https://doi.org/0.3112/ erdkunde.2020.01.03
• Saleem, A. M. (2018). The Anthropogenic Geomorphology of the New Suburbs, East of Greater Cairo, Egypt. Bultein Social. Géogphy. d’Égypte, 91(1), 1-28. https://doi.org/10.21608/BSGE.2018.90304
• Sofia, F., Marinello, F., & Tarolli, P. (2016). Metrics for quantifying anthropogenic impacts on geomorphology: Road networks. Earth Surface Processes and Landforms, 41, 240-255. https://doi.org/10.1002/esp.3842
• Steffen, W., Grinevald, J., & Crutzen, P. (2011). The Anthropocene: Conceptual and Historical Perspectives. Philosophical Transactions of the Royal Society, 369, 842-867. https://doi.org/10.1098/rsta.2010.0327
• Su, S., Tian, J., Dong, X., Tian, Q., Wang, N., & Xi, Y. (2022). An impervious surface spectral index on multispectral imagery using visible and near-infrared bands. Remote Sensing, 14(14), 3391.
• Sundara Pandian, R., U, S., K, P. B., R, L. N. (2023). Identification of groundwater potential for urban development using multi-criteria decision-making method of analytical hierarchy process. International Journal of Engineering and Geosciences, 8(3), 318-328. https://doi.org/10.26833/ijeg.1190998
• Sümer., Ö., Alak, A., & Tekin, A. (2020) Antropojen ve Antroposen Kavramlarının Tarihsel Gelişimine Yerbilimsel Bir Bakış. Türkiye Jeoloji Bülteni, 23, 1-20.
• Syvitski, J., Restrepo, J., Saito, Y., Overeem, I., Vorosmarty, C.J., Houjie Wang, H., Olago, D., (2022). Earth’s sediment cycle during the Anthropocene. Nat. Rev. Earth Environ. 3, 179–196. https://doi.org/10.1038/s43017-021-00253-w.
• Szabó, J., David, L., & Loczy, D. (2010). Anthropogenic Geomorphology: A Guide to Man-Made Landforms. London, New York: Springer.
• Tarolli, P. (2016). Humans and the Earth’s Surface. Earth Surface Processes and Landforms, 41, 2301-2304. https://doi.org/10.1002/esp.4059
• Tarolli, P., & Sofia, G. (2016). Human Topographic Signatures and Derived Geomorphic Processes Across Landscapes. Geomorphology, 255, 140-161. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2015.12.007
• Tarolli, P., Cao, W., Sofia, G., Evans, D., & Ellis, E. (2019). From features to fingerprints: A general diagnostic framework for anthropogenic geomorphology. Progress in Physical Geography, 43(1), 95-128.
• Turoğlu, H. (2019). Yapay kıyıların jeomorfolojik tanımlaması: Diliskelesi kıyıları örneği (Kocaeli, Türkiye). Coğrafya Dergisi, 39, 11-27. https://doi.org/10.26650/JGEOG2019-0015
• Uncu, L., & Karakoca, E. (2021). Antropo-jeomorfolojik bir yaklaşımla Bilecik (Merkez ilçe) taş ocaklarının mekânsal ve zamansal değişimi. Türk Coğrafya Dergisi (77), 119-130. https://doi.org/10.17211/tcd.933685
• Ursu, A., Chelaru, D. A., Mihai, F. C., & Iordache, İ. (2011). Anthropogenic Landform Modeling Using GIS Techniques Case Study: Vrancea Region. Geographia Technica, 13(1), 91-100. https://doi.org/10.5281/zenodo.19144
• Uzun, M., (2020a). Anthropogenic Geomorphology in The Dilderesi Basin (Gebze-Dilovası): Changes, Dimensions and Effects. International Journal of Geography and Geography Education (IGGE), 41, 319- 345. https://doi.org/10.32003/igge.623378
• Uzun, M., (2020b). Antropojenik Jeomorfoloji Kapsamında Rölyefin Değişim Analizi: Ataşehir (İstanbul) Örneği. Coğrafi Bilimler Dergisi/Turkish Journal of Geographical Sciences, 18(1), 57-84. https://doi.org/10.33688/ aucbd.684790
• Uzun, M. (2021a). Antropojenik Kaynaklı Jeomorfolojik Değişimlerin Oluşmasındaki Faktörlerin Coğrafi Analizi: Maltepe İlçesi (İstanbul) Örneği. Öneri Dergisi, 16(56), 389-418. https://doi.org/10.14783/maruoneri.888364
• Uzun, M. (2021b). İnegöl Havzasında Drenaj Ağı Gelişimi ve Flüvyal Süreçlerin Morfometrik Analizlerle İncelenmesi. Ege Coğrafya Dergisi, 30(1), 85-106. https://doi.org/10.51800/ecd.906685
• Uzun, M. (2023). Antropojenik Jeomorfoloji Yaklaşımı ile Marmara Adası’nda Mermer Ocaklarından Kaynaklı Değişimlerin Analizi. Doğu Coğrafya Dergisi, 28(50), 75-87. https://doi.org/10.5152/EGJ.2023.23071
• Verburg, P. H., Dearing, J. A., & Dyke, J. G. (2016). Methods and Approaches to Modelling the Anthropocene. Global Environmental Change, 39, 328-340. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2015.08.007
• Weiss, A. (2001). Topographic position and landforms analysis [Poster Presentation]. ESRI User Conference. San Diego, CA.
• Witze A. (2024). Geologists reject the Anthropocene as Earth’s new epoch — after 15 years of debate. Nature 627: 249-250. https://doi.org/10.1038/d41586-024-00675-8.
• Xiang, J., Li, S., Xiao, K., Chen, J., Sofia, G., & Tarolli, P. (2019). Quantitative Analysis of Anthropogenic Morphologies Based on Multi-Temporal High-Resolution Topography. Remote Sensing, MPDI, 11, 1-20. https://doi.org/10.3390/rs11121493
• Yıldız, E., & Er, F. (2023). Coğrafi bilgi sistemleri ve çok kriterli karar verme yöntemleri: Hibrit çözüm yaklaşımı ile Siirt örneği. Geomatik, 8(3), 222-234. https://doi.org/10.29128/geomatik.1228779
• Zalasiewicz, J., Williams, M., & Steffen, W. Crutzen, P. (2010). The New World of the Anthropocene. Environmental Science & Technology, 44(7), 2228-2231.
• Zalasiewicz J. Head, M. J., Waters C. N., Turner, S. Haff, P. (2024). The Anthropocene within the Geological Time Scale: a response to fundamental questions. Episodes 47(1): 65-83. https://doi.org/10.18814/epiiugs/2023/023025.
• Zha, Y., Gao, J., & Ni, S. (2003). Use of normalized difference built-up index in automatically mapping urban areas from TM imagery. International Journal of Remote Sensing, 24(3), 583–594.
• Zhang, J. Q., Wang, Y. P., Li, Y. (2006). A C++ program for retrieving land surface temperature from the data of Landsat TM/ETM+ band6. Computers & Geosciences, 32(10), 1796-1805.