Bozdağlar Kütlesi’nin Asimetrik Yapısı ve Tektonizma İlişkisinin CBS İle İncelenmesi

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 111 - 126

İsmail Ege

https://doi.org/10.29128/geomatik.1541384

Öz

Anadolu Alp-Himalaya kıvrım sistemi içerisinde yer alan genç bir arazi özelliği göstermektedir. Bu genç arazi kuzeyden Avrasya levhası güneyden Afrika ve Arap levhası tarafından sıkıştırılmış arazi yapısının sert olduğu yerlerde kırıklı dağlar, esnek olduğu yerde ise kıvrımlı dağlar oluşmuştur. Anadolu’nun doğusunda sıkışma tektoniği hâkim iken Batı Anadolu’da kuzey-güney istikametinde açılma tektoniği hakimdir. Buna bağlı olarak oluşan horst-grabenlerin uzanışı doğu batı istikametinde olup, bu alanda Bozdağlar bir horst alanına karşılık gelmektedir. Bozdağlar ve çevresinin Pliyosen-Miyosende alçalma-sıkışma, Pliyosen sonrasında kuzey-güney yönde genişlediği kabul edilmektedir. Menderes Masifinin gerilme tektoniği ile parçalanmasına bağlı olarak ortaya çıkan Bozdağlar horstunun kuzey ve güney kesiminde tektonik faaliyetler aynı oranda etkin değildir. Hatta en son Kuvaterner başlarında meydana gelen tektonizma öncesine ait birçok tabanlı vadiler de bulunmaktadır. Bu çalışmada tektonik faaliyetlerin arazi yapısındaki oluşumları nasıl etkilediğini Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) ile morfometrik analizlerden bazıları ile incelenerek ele alınmıştır. Bu kapsamda Bozdağ horstu üzerinde genelde havza asimetrisine uygulanan Havza Ortası Ekseni’nin “Dağ Ortası Ekseni” olarak hesaplanması ve Vadi Tabanı Genişliğinin Vadi Yüksekliğine Oranı (Vf) indeksi gibi morfometrik analizler yapılmıştır. Bu analizler sonucunda Bozdağ horstunun üzerindeki vadiler ve diğer şekiller olgun, horst kuzey yamacı ise oldukça genç çıkmaktadır. Bu da sahanın faylar tarafından hala şekillendirilmeye devam ettiğini göstermektedir

Anahtar Kelimeler

Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), Bozdağlar, Havza karakterleri, Tektonizma, Morfometrik analizler

Kaynakça

• Aghayeva, F. (2023). Wildfire hazard and risk assessment: The case of Gabala district. Advanced GIS, 4(1), 01-09. https://orcid.org/0009-0003-5378-8196
• Akcay, O. (2022). Automatic construction of a knowledge base for transport networks. Advanced GIS, 2(1), 08-17. https://orcid.org/0000-0003-0474-7518
• Ardos, M. (1995). Türkiye ovalarının jeomorfolojisi, Cilt 2 Çantay Kitabevi, İstanbul
• Atalay, İ., (2017). Türkiye jeomorfolojisi, Meta Basım Matbaacılık Hizmetleri, İzmir
• Avcı, V. ve Sunkar, M. (2023). Jeomorfik indislerle Varto Havzası’nı (Muş) denetleyen fayların göreceli tektonik aktivitesinin belirlenmesi. Gümüşhane Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 13 (4), 1046-1072. https://doi.org/10.17714/gumusfenbil.1288478
• Bahadır, M. ve Özdemir, M.A. (2011). Acıgöl havzasının sayısal topoğrafik analiz yöntemleri ile morfometrik jeomorfolojisi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. C. 4, S. 8, s. 323-344. https://hdl.handle.net/11630/8163
• Bozkurt, E. & Oberhansli, R. (2001). Menderes Massif (Western Turkey): Structural, metamorphic and magmatic evolution- a synthesis. Int J Earth Sciences, 89 679-708. https://doi.org/10.1007/s005310000173
• Bull, W. B. (1977). Tectonic geomorphology of the Mojave desert, California (U.S. Geological Survey Contact Report 14-0-001-G-394. Office of Earthquakes). Volcanoes and Engineering (188 p). Menlo Park, CA, DOI: https://doi.org/10.1038/269507a0
• Bull, W. B. (2007) Tectonic geomorphology of mountains: a new approach to paleoseismology (p. 328). Wiley-Blackwell, Oxford
• Bull, W.B., & McFadden, L.D. (1977). Tectonic Geomorphology North and South of The Garlock Fault, California. In: Doehring, D.O. (Ed.), Geomorphology in Arid Regions. Proceedings of the Eighth Annual Geomorphology Symposium. State University of New York, Binghamton, 115 –138.
• Choorley, R. (1972). Spatial Analysis in Geomorphology. London, U.K:Methuen & Co.
• Coşkun, M. ve Toprak, F. (2023). Coğrafi bilgi sistemleri (CBS) tabanlı orman yangını risk analizi: Bartın İli örneği. Geomatik, 8(3), 250-263. https://doi.org/10.29128/geomatik.1192219
• Cox, R. T. (1994). Analysis of Drainage basin symmetry as a rapid technique to identify areas of possible quaternary tilt block tectonics: An Example from the Mississippi Embayment. Geological Society American Bulletin, 106, 571-581.
• Cürebal, İ. (2004). Madra Çayı Havzasının hidrografik özelliklerine sayısal yaklaşım. Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(11), 11-24. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/863975
• Cürebal, İ. ve Erginal, E. (2007). Mıhlı Çayı Havzasının jeomorfolojik özelliklerinin jeomorfik indislerle analizi. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (19), 126-135. https://dergipark.org.tr/tr/pub/esosder/issue/6133/8224
• Çiftçi, N. B. & Bozkurt, E. (2008). Folding of the Gediz graben fill, SW Turkey: Extensional and/or contractional origin?. Geodinamica Acta 21:3, pages 145-167.
• Dürr, St., Allherr, R., Keller, J., Okrusch, M. & Seidel, E. (1978). The median Aegean crystalline belt: Stratigraphy, structure, metamorphism, magmatism. In closs, H. Poeder, D.H. and Schmidt, K. (Eds), Alps, Apennines, Helienides., 455—477, Shweizer— bart, Stuttgart.
• Ege, İ. ve Duman, N. (2020). Maymun dağı (Çardak-Denizli/Dazkırı-Afyonkarahisar)’nın morfotektonik özelliklerinin CBS ile belirlenmesi. Turkish Studies–Social, 151, 277-307. http://dx.doi.org/10.29228/TurkishStudies.39211
• Emre, T., (1996a). Gediz grabenin jeolojisi ve tektoniği. Turkish Journal of Earth Sciences. 5, 171-186.
• Emre, T., (1996b). Gediz grabeninin tektonik evrimi. Türkiye Jeoloji Bülteni, 39 (2), 1-18,
• Erginal, E. ve Cürebal, İ. (2007). Soldere havzasının jeomorfolojik özelliklerine morfometrik yaklaşım: Jeomorfik indisler ile bir uygulama. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17, 203-210, https://dergipark.org.tr/tr/pub/susbed/issue/61793/924141
• Erinç, S. (1980). Orta Ege bölgesinin jeomorfolojisi (Rapor no: 2217). MTA Jeoloji Etütleri Dairesi Başkanlığı (yayımlanmamış).
• Erinç, S. (1982). Jeomorfoloji-I. İ.Ü. Edebiyat Fakültesi No:2931, İstanbul.
• Geçen, R. ve Ölmez, İ. (2017). Beyazçay havzasının (Hatay) jeomorfometrik analizler ile değerlendirilmesi. Uluslararası Jeomorfoloji Sempozyumu 12-14 Ekim, Elazığ, Uluslararası Jeomorfoloji Sempozumu Bildiriler Kitabı (s. 212-221)
• Göksel, C., & Doğru, A. Ö. (2019). Analyzing the urbanization in the protection area of the Bosphorus. International Journal of Engineering and Geosciences, 4(2), 52-57. https://doi.org/10.26833/ijeg.446912
• Hakyemez, H. Y., Göktaş, F. ve Erkal, T. (2013). Gediz grabeninin Kuvaterner jeolojisi ve evrimi. Türkiye Jeoloji Bülteni, 56(2)
• Horton, R.E. (1945). Erosional development of stream and their drainage basin. Hydrogeological approach to quantitative morphology, Bulleting of Geological Society of America, 56: 275-361.
• İrcan, M. R., Kale, M. M., & Duman, N. (2024). Morfolojik analizlerle taşkın duyarlılık değerlendirilmesi: Şanlıurfa örneği. Geomatik, 9 (3), 361-374 https://doi.org/10.29128/geomatik.1506840
• İzmirli, E., & Ege, İ. (2019). Gökpınar çayı havzasının jeomorfometrik indisler ile incelenmesi. Gelecek Vizyonlar Dergisi (fvj: Future Visions Journal), 3(3), 41-58 https://doi.org/10.29345/futvis.81
• İzdar, E. (1971). Intro to Geology and metamorphism of Menderes massif of western Turkey. In: Campbell AS (ed) Geology and History of Turkey. Petrol Expl Soc Libya, 495-500.
• Koçman, A. (1985). İzmir-Bozdağlar yöresinin yapısal jeomorfolojisi. Ege Coğrafya Dergisi, 3, 63-86, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/56936
• Koçman, A. (1989). Uygulamalı fiziki coğrafya çalışmaları ve İzmir-Bozdağlar yöresi üzerinde araştırmalar. Ege Üniversitesi, Basımevi
• Mayer, L. (1986). Tectonic geomorphology of escarpments and mountain fronts. In: Wallace RE (ed) Active tectonics, studies in geophysics. National Academy Press, Washington, DC, pp 125–135
• Mayer, L. (1990). Introduction to quantitative geomorphology. Englewood Cliffs, New Jersey, NJ: Prantice-Hall International
• Özdemir, H. (2011). Havza morfometrisi ve taşkınlar, Fiziki Coğrafya Araştırmaları; Sistematik ve Bölgesel. D. Ekinci (Ed.), Havza Morfometrisi ve Taşkınlar İçinde 507-526, Türk Coğrafya Kurumu Yayınları Türk Coğrafya Kurumu Yayınları, No:5
• Öztürk, B. ve Erginal, A. E. (2008). Bayramdere havzasında (Biga yarımadası - Çanakkale) havza gelişiminin morfometrik analizler ve jeomorfik indislerle incelenmesi. Türk Coğrafya Dergisi, 0, (50), 61-68, https://dergipark.org.tr/tr/pub/tcd/issue/21231/227833
• Paréjas, E. (1940). La Tectonique transversale de la Turquie. Univ İstanbul Geography Institue Review 5,133-244 Partigöç, N. S., & Dinçer, C. (2024). The Multi–Disaster risk assessment: A-GIS based approach for Izmir City. International Journal of Engineering and Geosciences, 9(1), 61-76. https://doi.org/10.26833/ijeg.1295657
• Sarı, S. & Türk, T. (2021). An investigation of urban development with geographical information systems: 100-year change of Sivas City, Turkey. International Journal of Engineering and Geosciences, 6(1), 51-63. https://doi.org/10.26833/ijeg.690216
• Seyitoğlu, G. ve Işık, V. (2015). Batı Anadolu’da Geç Senozoyik genişleme tektoniği: Menderes çekirdek kopleksinin yüzeylemesi ve ilişkili havza oluşumu. Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 151, 49-109 http://dx.doi.org/10.19076/mta.21370
• Şaroğlu, F. ve Güler, B. (2020). Batı Anadolu tektonik kaması’nın güncel deformasyonu: batıya doğru kaçıştan kaynaklanan blok hareketleri. Türkiye Jeoloji Bülteni, 63 (2), 161-194. https://doi.org/10.25288/tjb.593423
• Strahler, A. N. (1964). Quantitative geomorphology of drainage basins and channel networks. In: V. T. Chow (Ed.) New York: McGraw Hill, Handbook of Applied Hydrology, pp. 4-76.
• Tarı, U. ve Tüysüz O. (2008). İzmit körfezi ve çevresinin morfotektoniği, İstanbul Teknik Üniversitesi Dergisi/d Mühendislik 7 (1), 17-28. http://itudergi.itu.edu.tr/index.php/itudergisi_d/article/viewFile/383/329
• Topal, S. (2012). Denizli havzasındaki fayların tektonik jeomorfolojisi (GB Türkiye). [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Pamukkale Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Topal, S. (2018). Quantitative analysis of relative tectonic activity in the Acıgöl fault, SW Turkey, Arabian Journal of Geoscienses 11, 198, https://doi.org/10.1007/s12517-018-3545-z
• Topal, S., Keller, E., Bufe, A. & Koçyiğit, A. (2016). Tectonic geomorphology of a large normal fault: Akşehir fault, SW Turkey. Geomorphology, 259, 55-69. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2016.01.014
• Touseef,A. & Shakeel, M. (2023). Risk assessment of Rawaldam outburst flood using integrated hydrological and geo-spatial approaches. Advanced GIS, 3 (1), 07-13. https://orcid.org/0000-0001-6909-0735
• Turoğlu, H. (1997). İyidere havzasının hidrografik özelliklerine sayısal yaklaşım. Türk Coğrafya Dergisi, (32), 355-364.
• Uzel, T. (2023). Etrafı faylarla çevrili arazilerde tektonik levha hareketleri. Geomatik, 8(1), 72-78 https://doi.org/10.29128/geomatik.1181893
• Uzun, M., (2014). Lale dere (Yalova) havzasının jeomorfolojik özelliklerinin jeomorfometrik analizlerle incelenmesi. Route Educational and Social Science Journal, 1(3), 72-88. https://doi.org/10.17121/ressjournal.91
• Ünel, F. B., Kuşak, L., Yakar, M. ve Doğan, H. (2023). Coğrafi bilgi sistemleri ve analitik hiyerarşi prosesi kullanarak Mersin İli’nde otomatik meteoroloji gözlem istasyonu yer seçimi. Geomatik, 8(2), 107-123 https://doi.org/10.29128/geomatik.1136951
• Yağmurlu, F. (1987). Salihli güneyinde üste doğru kabalaşan Neojen yaşlı alüvyonel yelpaze çökelleri ve Gediz Grabeni’nin tektonosedimanter gelişimi, Türkiye Jeoloji Bülteni, 30, 33-40.
• Yıldırım, A. ve Karadoğan, S. (2011). Raman dağları güneyinde (Dicle vadisi) morfometrik ve morfotektonik analizler. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, (6), 154- 166. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/787062
• Yılmaz, Y. (2000). Ege Bölgesinin aktif tektoniği. Batı Anadolu’nun depremselliği Sempozyumu (BADSEM 2000), 24-27 Mayıs 2000, İzmir, Bildiriler, 3-14.
• Yılmaz, O. S, Özkan, G. & Gülgen, F. (2021). Determining highway slope ratio using a method based on slope angle calculation. International Journal of Engineering and Geosciences, 6(2), 98-103 https://doi.org/10.26833/ijeg.704317
• Yilmaz, H. M., Yakar, M., Mutluoglu, O., Kavurmaci, M. M., & Yurt, K. (2012). Monitoring of soil erosion in Cappadocia region (Selime-Aksaray-Turkey). Environmental Earth Sciences, 66, 75-81.
• Yusufoğlu H. (1996). Northern margin of the Gediz Graben: age and evolution, west Turkey, Turkish Journal Earth Science., 5, 11-23.
• Zorer, H., & Tonbul, S. (2019). Başkale Havzasi’nda havza gelişiminin jeomorfometrik analizlerle incelenmesi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 29(2), 19-38. https://doi.org/10.18069/firatsbed.536045