Oltu Çayı Havzası’nda (Erzurum – Artvin) Toprak Erozyon Riskinin ICONA Modeli, CBS ve Uzaktan Algılama Teknikleriyle Analizi ve Değerlendirilmesi

Yıl 2026, Cilt: 11 Sayı: 1, 70 - 87

Emrah Atar , İbrahim Kopar

https://doi.org/10.29128/geomatik.1746355

Öz

Bu çalışma, Türkiye’nin yüksek toprak kaybı yaşanan havzalarından biri olan Çoruh Havzası’nın alt havzalarından Oltu Çayı Havzası’nda, ICONA modeli ile erozyon duyarlılık düzeylerinin tespitini ve incelenmesini hedeflemektedir. Bu amaçla, ICONA modelinin dört temel parametresi olan litoloji, eğim, arazi kullanım durumu ve bitki örtüsü yoğunluğu verileri, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve Uzaktan Algılama (UA) teknikleri kullanılarak üretilmiştir. Üretilen bu veriler, modelin çakıştırma kriterlerine göre birleştirilmiş ve toprak aşınabilirlik ve toprak koruma verileri elde edilmiştir. Bu iki veri bir matris ile birleştirilerek Oltu Çayı Havzası’nın erozyon risk durumu tespit edilmiştir. Oltu Çayı Havzası’nda erozyon riski mekânsal olarak büyük farklılıklar göstermektedir. Havzanın yaklaşık yarısı (%46,05), düşük ve çok düşük risk sınıflarında yer almakta; bu alanlar, düşük eğim, dirençli kayaç yapısı ve yoğun bitki örtüsüyle karakterizedir. Buna karşılık, yüksek (%24,42) ve çok yüksek (%18,96) riskli bölgeler, özellikle eğimin fazla ve vejetasyonun seyrek olduğu yamaçlarda yoğunlaşmaktadır. Orta riskli alanlar (%10,57) sınırlı bir yer kaplasa da dikkatle izlenmelidir. Bu dağılım, havzada risk temelli farklı planlama ve müdahale stratejilerine ihtiyaç duyulduğunu açıkça ortaya koymaktadır

Anahtar Kelimeler

ICONA Modeli , Toprak Erozyonu , Erozyon Risk Analizi , Oltu Çayı Havzası , Erzurum

Etik Beyan

Bu çalışma kapsamında herhangi bir katılımcıdan anket, mülakat veya gözlem yoluyla veri toplanmamış; hayvanlar veya biyolojik materyaller kullanılmamıştır. Bu nedenle etik kurul onayı gerekmemektedir.

Destekleyen Kurum

Atatürk Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi (BAP)

Proje Numarası

SDK-2022-11684

Teşekkür

Bu çalışma, Atatürk Üniversitesi, Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi (BAP) tarafından SDK-2022-11684 numaralı proje kapsamında desteklenmekte olan “Oltu Çayı Havzası’nın (Erzurum – Artvin) Uygulamalı Jeomorfolojisi” başlıklı doktora tezinin bir bölümü esas alınarak hazırlanmıştır.

Kaynakça

• FAO & ITPS. (2015). Status of the world’s soil resources (SWSR) – Main report. Rome, Italy: Food and Agriculture Organization of the United Nations and Intergovernmental Technical Panel on Soils. Erişim adresi: https://www.fao.org
• FAO. (2025). Global symposium on soil erosion. Roma, İtalya: Food and Agriculture Organization of the United Nations. Erişim adresi: https://www.fao.org
• Balcı, N. (1976). Toprak erozyonu ve kirlenme sorunları. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 26(2), 68-77. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/jffiu/issue/18862/199126
• Ypsilantis, B. (2011). upland soil erosion monitoring and assessment: an overview. Washington, DC: Bureau of Land Management. Erişim adresi: https://www.biodiversitylibrary.org/item/259284#page/3/mode/1up
• Çepel, N., Bahtiyar, M., Işık, K., Altın, M., Geray, U., Neyişçi, T., & Sarı, M. (2003). Erozyonla mücadele (TEMA eğitim semineri notları). İstanbul: Tema Vakfı Yayınları No:26. Erişim adresi: https://www.tema.org.tr/ Mutlu, Y. E., Soykan, A., & Fıçıcı, M. (2021). Kille Çayı Havzası'nda (Balıkesir) erozyon risk analizi. Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi, 6, 98-111. Doi: https://doi.org/10.46453/jader.866903
• Kopar, İ., & Sevindi, C. (2013). Tortum Gölü’nün (Uzundere-Erzurum) güneybatısında aktüel sedimantasyon ve siltasyona bağlı alan-kıyı çizgisi değişimleri. Türk Coğrafya Dergisi, 60, 49-66. Doi: https://doi.org/10.17211/tcd.90790
• Tağıl, Ş. (2009). Çakırdere ve Yahu Dere Havzalarında (Balıkesir) toprak kaybının mekânsal dağılışı ve etkileyen faktörler. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12(22), 23-39. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/baunsobed/issue/50240/648074
• GSP. (2025). Global soil partnership endorses guidelines on sustainable soil management. Food and Agriculture Organization of the United Nation. Erişim adresi: https://www.fao.org
• DEMİS. (2025). Dinamik Erozyon Modeli ve İzleme Sistemi (DEMİS). T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı. Erişim adresi: https://cem.csb.gov.tr/
• OSİB. (2017). Erozyonla Mücadele Eylem Planı 2013-2017. Ankara: T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı. Erişim adresi: https://www.tarimorman.gov.tr/
• Berber, S. (2025). Tortum-Narman (Erzurum) bölgesinin kanıt ağırlığı yaklaşımı kullanılarak heyelan duyarlılığının değerlendirilmesi. Geomatik, 10 (2), 144-156. Doi: https://doi.org/10.29128/geomatik.1589807
• Coşkun, M., & Toprak, F. (2023) Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) tabanlı orman yangını risk analizi: Bartın İli örneği. Geomatik, 8(3), 250-263. Doi: https://doi.org/10.29128/geomatik.1192219
• Özşahin, E. (2013). Arnavutluk’ta taşkın risk analizi, Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Dergisi 4 (12), 91-109. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ijoess/issue/8530/105929
• Özşahin, E. (2015). Coğrafi Bilgi Sistemleri yardımıyla heyelan duyarlılık analizi: Ganos Dağı örneği (Tekirdağ). Harita Teknolojileri Elektronik Dergisi 7(1), 47-63. Doi: https://doi.org/10.15659/hartek.15.04.68
• Ergül, T., & Aydın, O. (2025). Küçük Melen İğneler Havzası’ndaki taşkınların hidrolojik modelleme yöntemiyle (HEC-HMS) belirlenmesi. Geomatik, 10 (1), 1–14. Doi:https://doi.org/10.29128/geomatik.1492923
• Eminoğlu, Y. & Tarhan, Ç. (2025). Decadal evolution of GIS in disaster management and risk assessment. International Journal of Engineering and Geosciences, 10(2), 173-196. Doi: https://doi.org/10.26833/ijeg.1544048
• Güngör, S., & Köylü, Ü. (2025). Akarsu taşkın riskinin mikro ölçekte incelenmesi. Geomatik, 10(2), 241-250. Doi: https://doi.org/10.29128/geomatik.1585482
• Shit, P.K., Bhunia, G.S., & Maiti, R. (2016), Potential landslide susceptibility mapping using weighted overlay model (WOM). Model. Earth Syst. Environ. 2(21), 1-10. Doi: https://doi.org/10.1007/s40808016-0078-x
• Karakoca, E., & Ünver, A. (2025). Analitik Hiyerarşi Süreci ve Coğrafi Bilgi Sistemleri Kullanarak Eşen Çay Havzası’nda taşkın riski değerlendirmesi ve haritalandırılması. Geomatik, 10 (1), 127-143. Doi:https://doi.org/10.29128/geomatik.1542251
• Bahadır, M., Ocak, F., & Şen, H. (2024). Determination of the development of settlements above earthquake susceptibility classes in Atakum district (Samsun/Türkiye). International Journal of Engineering and Geosciences, 9 (3), 390-405. Doi: https://doi.org/10.26833/ijeg.1465072
• Ocak, F., & Bahadır, M. (2020) Örnek taşkın risk modeli oluşturulması ve Ünye şehrindeki derelere ait taşkın risk analizleri. Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies, 80, 21-37. Doi: https://doi.org/10.29228/JASSS.43017
• Oğuz, E., Oğuz, K., & Öztürk K. (2022). Düzce bölgesi taşkın duyarlılık alanlarının belirlenmesi. Geomatik, 7(3), 220-234. Doi: https://doi.org/10.29128/geomatik.972343
• Boutallaka, M., Miloud, T., El Mazi, M., Hmamouchi, M., et al. (2025). Assessment of current and future land sensitivity to degradation under climate change in the upstream Ouergha watershed (Morocco) using GIS and AHP method. International Journal of Engineering and Geosciences, 10(1), 46-58. Doi: https://doi.org/10.26833/ijeg.1521350
• Kadı, F., & Yılmaz, O. S. (2024). Determination of alternative forest road routes using produced landslide susceptibility maps: A case study of Tonya (Trabzon), Türkiye. International Journal of Engineering and Geosciences, 9(2), 147-164. Doi: https://doi.org/10.26833/ijeg.1355615
• Çolak, E., Bediroğlu, G., & Memişoğlu Baykal, T. (2024). GIS-based determination of potential snow avalanche areas: A case study of Rize Province of Türkiye. International Journal of Engineering and Geosciences, 9(2), 199-210. Doi: https://doi.org/10.26833/ijeg.1367334
• Sundara Pandian, R., U, S., K, P. B., R, L. N. (2023). Identification of groundwater potential for urban development using multi-criteria decision-making method of analytical hierarchy process. International Journal of Engineering and Geosciences, 8(3), 318-328. Doi: https://doi.org/10.26833/ijeg.1190998
• Partigöç, N. S., & Dinçer, C. (2024). The Multi–Disaster risk assessment: A-GIS based approach for Izmir City. International Journal of Engineering and Geosciences, 9(1), 61-76. Doi: https://doi.org/10.26833/ijeg.1295657
• Ekinci, D. (2005). CBS tabanlı uyarlanmış RUSLE yöntemi ile kozlu deresi havzası’nda erozyon analizi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi, 13, 109-119. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iucografya/issue/25062/264586
• Cürebal, İ., & Ekinci, D. (2006). Kızılkeçili Deresi Havzası'nda CBS tabanlı RUSLE (3d) yöntemiyle erozyon analizi. Türk Coğrafya Dergisi, 47, 115-130. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/383154084
• Patıl, M., Saha, A., Pıngale, SM, Rathore, DS & diğerleri (2023). Identification of potential zones on the estimation of direct Runoff and soil erosion for an ungauged watershed based on remote sensing and GIS techniques. International Journal of Engineering and Geosciences, 8(3), 224-238. Doi: https://doi.org/10.26833/ijeg.1115608
• Ege, İ. (2019). Kula (Kula/Manisa) Peribacaları’nın jeomorfolojik özellikleri ve oluşumlarında erozyon etkisinin RUSLE Yöntemi ile belirlenmesi. International Journal of Social Science, 74, 455-479. Doi: https://doi.org/10.9761/JASSS7961
• Jordán, A., & Zavala, L. M. (2000). Assessment of erosion risk in Humid Mediterranean Areas. Workshop on Technologies for and Management of erosion and desertification control in the Mediterranean Region (s. 1-13). Malta: Mediterraneaan Actıon Plan, Priority Action Programme. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/230683120
• Bayramin, İ., Dengiz, O., Başkan, O., & Parlak, M. (2003). Soil erosion risk assessment with ICONA Model; case study: Beypazarı Area. Turkish Journal of Agriculture and Forestry, 27(2), 105-116. Erişim adresi: https://journals.tubitak.gov.tr/agriculture/vol27/iss2/7/
• Kanar, E., & Dengiz, O. (2015). Madendere Havzasında potansiyel erozyon risk durumunun iki farklı parametrik model kullanarak belirlenmesi ve risk haritalarının oluşturulması. Türkiye Tarımsal Araştırmalar Dergisi, 2, 123-134. Doi: https://doi.org/10.19159/tutad.45374
• Bayramin, İ., Erpul, G., & Erdoğan, H. E. (2006). Use of CORINE methodology to assess soil erosion risk in the semi-arid area of Beypazari-Ankara, Turkey. Turkish Journal of Agricultural and Foresty, 30, 81-100. Erişim adresi: https://journals.tubitak.gov.tr/agriculture/vol30/iss2/1/
• Çilek, A., Berberoğlu, S., Erdoğan, M. A., & Dönmez, C. (2014). PESERA ve RUSLE erozyon modellerinin Akdeniz ve Ege havzalarındaki sonuçlarının karşılaştırılması. UZAL-CBS 2014. 14-17 Kasım 2014. İstanbul. Erişim adresi: https://www.researchgate.net/publication/292894324_
• Flanagan, D. C., & Gilley, J. E. (2007). Water Erosion Prediction Project (WEPP): development history, model capabilities, and future enhancements. ASABE – American Society of Agricultural and Biological Engineers, 1603-1612. Doi: https://doi.org/10.13031/2013.23968
• Beasley, D. B., & Hugins, L. F. (1982). ANSWERS: Areal Non-point Source Watershed Environmental Response Simulation: User’s manual. Chicago, IL: USEPA Rep. 905/9-82-001. USEPA. Erişim adresi: https://nepis.epa.gov
• Ahmadi, S. H., Amin, S., Keshavarzi, A. R., & Mirzamostafa, N. (2006). Simulating watershed outlet sediment concentration using the answers model by applying two sediment transport capacity equations. Biosystems Engineering 94(4), 615-626. https://doi.org/10.1016/j.biosystemseng.2006.04.015
• Knisel, W. G. (1980). CREAMS: a field-scale model for chemicals, runoff, and erosion from agricultural management systems. Washington: Conservation Research Report No. 26, USDA–Science and Education Administration. Erişim adresi: https://archive.org/details/creamsfieldscale26unit
• Yilmaz, H. M., Yakar, M., Mutluoglu, O., Kavurmaci, M. M., & Yurt, K. (2012). Monitoring of soil erosion in Cappadocia region (Selime-Aksaray-Turkey). Environmental Earth Sciences, 66(1), 75-81..
• Hakyemez, H. Y. (2009), 1/100.000 ölçekli Türkiye jeoloji haritaları, Tortum G47 Paftası. Ankara: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi.
• Sümengen, M. (2009a). 1/100.000 ölçekli Türkiye jeoloji haritaları, Kars H48 Paftası. Ankara: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi.
• Sümengen, M. (2009b). 1/100.000 ölçekli Türkiye jeoloji haritaları, Kars H49 Paftası. Ankara: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi.
• Sümengen, M. (2011). 1/100.000 ölçekli Türkiye jeoloji haritaları, Tortum H46 Paftası. Ankara: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi.
• Karabalık, N. N. (2013). 1/100.000 ölçekli Türkiye jeoloji haritaları, Kars G49 Paftası. Ankara: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Jeoloji Etütleri Dairesi.
• Yıldız, N. E., & Kahveci, B. (2024). ICONA Modeli kullanılarak toprak erozyonu riskinin tahmin edilmesi: Ankara İli örneği. J. Anatolian Env. and Anim. Sciences, 9(4), 822-831. Doi: https://doi.org/10.35229/jaes.1591959
• Çetin, M., Baz, İ., Kavzoğlu, T., & Geymen, A. (2003). çok zamanlı uydu görüntüleri ile açık maden ocaklarındaki yeryüzü değişiminin incelenmesi. 9. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı, (s. 231-241). Ankara. Erişim adresi: https://www.haritabtk.org/
• Özdemir Durak, M. (2022). Artvin merkez ilçe ve yakın çevresinde peyzaj karakter değerlendirmesi ile peyzaj planlama rehberlerinin geliştirilmesi (Yayımlanmamış Doktora tezi). İstanbul Üniversitesi/Cerrahpaşa Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul. Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp
• Morgan, R. P. (2005). Soil erosion and conservation, 3rd edition. Oxford: Blackwell Publishing, ISBN 1‐4051‐1781‐8. Erişim adresi: https://www.academia.edu/29203389/
• Montgomery, D. R. (2007). Soil erosion and agricultural sustainability. Proceedings of the National Academy of Sciences, 104(33), 13268-13272. Doi: https://doi.org/10.1073/pnas.0611508104
• Gezici, K., Şengül, S., & Kesgin, E. (2025). Assessment of soil erosion risk in the mountainous region of northeastern Türkiye based on the RUSLE model and CMIP6 climate projections. Environmental Earth Sciences, 84(167), 1-21. Doi: https://doi.org/10.1007/s12665-025-12184-6
• Tüfekçioğlu, M., Yavuz, M., Duman, A., Dinç, M., Vatandaşlar, C., Açıkgöz, C., … Ergen, S. (2018), Çoruh Nehri Havzası Rehabilitasyon Projesi: Erozyon İzleme Taslak Nihai Raporu (1 Ekim 2012 – 31 Aralık 2018) Kanal ve Oyuntu Erozyonu Ölçümü, Islah Tesislerinin Değerlendirilmesi. Ankara: Tarım ve Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü.
• Lahn, E. (1944). Tortum Gölü ve Şelalesi. Türk Coğrafya Dergisi, 3-4, 137-142. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/tcd/issue/21248/227972
• Atalay, İ. (1979-1980). Geomorphology of the Lake Tortum and ıts ımmediate surroundings (NE Turkey). Review of the Geographical Institute of the University of İstanbul, İnternational Edition, 17, 49-65. Erişim adresi: https://edebiyat.karabuk.edu.tr/icerikGoster.aspx?K=S&id=4881&BA=cografya-en
• Atalay, İ. (1988). The Geography of Tortum District (North-Eastern Anatolia). Ege Coğrafya Dergisi, 4(1), 19-40. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ecd/issue/4890/67084
• Güresinli, Y. Z. (1978). Tortum Gölü Su Toplama Havzasında sedimantasyon ve kontrolü üzerine bir araştırma. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 9(2-3), 1-14. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunizfd/issue/2983/41320