Depremler Kayada Yıkmaz ve Ovalar Stratejik Ürün Kaynağıdır

Yıl 2022, Cilt: 55 Sayı: 1, 165 - 189, 10.06.2022

İlyas Yılmazer Özgür Yılmazer Yasemin Leventeli

Öz

Depremler sadece ovada yıkar. Kayada yıktığına dünyadan da örnek yoktur. Ovalar stratejik ve organik ürünlerin ana kaynağı olup hukuk devletlerinde anayasa, yasa ve tüzüklerle koruma altına alınmıştır. Yarım asırdır süren bu uğraşı özellikle 1999 sonrası uluslararası düzlemde de artan ivmeyle kavranmaktadır. Çok iyi bilinen 5 temel dayanak ilke anımsandığında, sıradan insanların da anlayabildiği kurama karşı koyanlar da kısa süre sonra direnç göstermenin gereksiz olduğunu, göreceklerdir. Bu ilkelerden en yalını: deprem enerjisi cisimcik ve/veya molekül devinimiyle kinetik enerji [E_k=((1)⁄(2) m) v^2] harcayarak dalgalar halinde ilerler. Tıpkı havuzdaki dingin suya atılan bir taşın çıkardığı dairesel dalgalar gibi. Suya doygun kaya ve toprak zeminde hızlar sırasıyla 3000 ve 150 m/s olduğunda hızın bağımlı değişkeni olarak “EkK(vK)/EkT(vT)” oranı 400 olur. Başka bir anlatımla; kayada birim zamanda 400 kat daha büyük enerji harcanır. Çekme dayanımı en zayıf kayada küçük de olsa bir değerdir. Oysa suya doygun toprakta kolaylık için (0,00000….1) yerine“0,0” alındığında çekme gerilmeleri oranı 〖"〗_çK⁄(_çT ") sonsuza gider. Sıkıştırma gerilmesinde bu oran 1000 dolaylarındadır. Suya doygun ortamda Young, hacimsel ve makaslama modülü değerleri oranı da 1000’ni aşmaktadır. Sıvılaşma durumunda ise sonsuza gitmektedir. Başka bir anlatımla kayada sıvılaşma olasılığı sıfır iken suya doygun toprakta küçükte olsa bir değerdir. Bu bağlamda kayanın toprağa üstünlüğü (OsT/OsK) sonsuza gider.
En sık karşılaşılan soruya yanıtın özünü çok bilinen 1999 Kocaeli depremi (derinlik=17 km, B=7,6) üzerinden anlatmak gerekirse; deprem merkez üssü bitişiğinde ve kaya zemin üzerindeki yapılaşmada hiçbir sorun çıkmazken 200 km uzaktaki Tekirdağ ovalarında büyük kayıplar yaşanmasının nedeni ne olabilir? (a) Kayadan toprak zemine geçişte birim zamanda yüklenen enerji toprakta ilerleyen enerjinin 400 katıdır. Başka bir anlatımla dokunakta ve toprak tarafında birim zamanda biriken enerji 399 kattır. Toprak zeminde dalga boyunda değişim olmayacağından yüklenen enerji genlik büyümesiyle harcanır. Bu da ovada 10’larca saniye süren büyük sarsıntılara ve mal-can kayıplarına neden olur. (b) Toprak zeminden (ovadan) kayaya geçişte ise; topraktan kayaya birim zamanda yüklenen enerjinin 400 katı iletilebilecektir. İlgili kayada da dalga boyu değişmeyeceğinden enerji sönümlenmesi genliğin küçülmesiyle gerçekleşir. Sonuç olarak da yıkım söz konusu bile olamaz.
Sonuç olarak insanlar depremin ne zaman ve/veya nerede olacağıyla değil malına ve canına zarar gelip gelmeyeceğiyle ilgilenir. Bu da insani bir haktır. Binalar her koşulda ilgili uluslararası kodlara uyarak yapılacaktır. Bu tür sorunları sorun olmaktan çıkarmak için bilim ve sanatı kılavuz edinmek yeterlidir.

Anahtar Kelimeler

Deprem, kaya, toprak (ova), emniyet, stratejik ürün, ulusal servet.

Kaynakça

• AFAD (1996). Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası.
• AFAD, 2018. Türkiye Deprem Tehlike Haritası.
• Leventeli, Y., Yilmazer, O., Yilmazer, I., (2020). The Importance of Effective Land Use Planning for Reduction in Earthquake Catastrophe. Arabian Journal of Geosciences, 13, 1-7.
• Leventeli Y., Yılmazer Ö., Yilmazer I., (2019). Discontinuity Nomenclature and Its Significance in Geotechnics. Geotechnıcal and Geologıcal Engıneerıng, vol.37, no.6, pp.5349-5357.
• Leventeli, Y., Yılmazer, İ., Yılmazer, Ö., (2017). Kentleşmede Maliyet, Emniyet, Zaman ve Estetik-Çevre (MEZE) Ölçütleri. 70. Türkiye Jeoloji Kurultayı, Ankara, 816-817.
• Medawar, P.B., (1961). Advice to a Young Scientist (2nd edition, first published January 1st 1979). Basic Books, New York, 128.
• Yilmazer, Ö., Kırkayak, Y., Yılmazer, İ., (2022). Taşkınlar seldağınaklıklarla önlenebilir. Afet sempozyum kitapçığı, Ankara.
• Yilmazer, İ. Yilmazer, Ö., Özvan, A., Biçek, C., (2004). Why the Earthquake Disasters Occur Only in Fertile Soil Grounds?: Turkey. Proceedings of the 5th International Symposium on Eastern Mediterranean Geology, 2, 667–669, Thessaloniki, Greece, 14–20.
• Yilmazer, İ., Bulut, C., Yilmazer, Ö., Diker, S., Uluadam, E., (2004b). Anadolu Depremlerinin Gerçek Yüzü. Türkiye 16. Uluslararası Feofizik Kongre ve Sergisi, 22-28, Ankara.
• Yilmazer, Ozgur, Yilmazer, Özlem, Yilmazer, İ. Ozvan, A., Leventeli, Y., (2007). The Assaults on the International Heritages of Hasankeyf: Dam Project. Proceedings of the International Conference on “The Environment: Survival and Sustainability”, organized by Near East University, Nicosia, North Cyprus, February 18 – 25, 2007.
• Yilmazer, O., Kirkayak, Y., & Yilmazer, I., (2021). A Practical and Effective Solution to Earthquake (EQ) Catastrophe. International Journal of Geotechnical Earthquake Engineering, 12(2), 1–17. https://doi.org/10.4018/IJGEE.2021070101. Yilmazer, İ., (2003a). Deprem Sorununa Kalıcı Çözüm. Kaynak Yayınları, 104.
• Yilmazer, İ., (2003b). Amaç Dışı Kullanılan Ulusal Servet Ovalarımız. ALMANAK, Sosyal Araştırmalar Vakfı (SAV), İstanbul.
• Yılmazer, İ., Yılmazer, Ö., and Sarac, C., (2003). Case history of controlling a major landslide at Karandu, Turkey. Engineering Geology 70, 47-53.
• Yılmazer, İ., Yılmazer, Ö., (2002). How to Rehabilitate a Landslide: Sinop-Turkey. International Environmental Conference on Environmental Problems of the Mediterranean Region, Near East Univ., Nicosia, North Cyprus.
• Yilmazer, İ., (2001). İzmir ve Çevresinde Deprem Doğal Afet Değildir: Deprem - Yapı Denetim – Mühendislik Projeleri İlişkisi. III. İzmir ve Çevresinin Deprem-Jeoteknik Sempozyumu Kitabı, TMMOB Jeoloji Müh. Odası İzmir Şubesi, 32.
• Yilmazer, I., Yilmazer, Ö., Özkök, D., ve Gökçekuş, H., (1999). Jeoteknik tasarıma Giriş (Introduction to geotechnical design). Yilmazer Eğitim ve Mühendislik Ltd., 210 sayfa.
• Yilmazer, I, Yilmazer, Ö., Dogan, U., (1997). Significance of Water, Discontinuity, and Clay (WDC). Proceedings of the International Symposium on Engineering Geology and the Environment, sponsored by International Assoc. of Engineering Geology, Athens-Greece, 457-462.
• Yilmazer, İ., Can, T., Duman, T., (1998). Why the Water-Discontinuity-Clay (WDC) Trinity Has to Be Highlighted in Geotechnical Investigations. Proceedings of the International Symposium on Geology and Environment. Organized by Chamber of geological Engineers of Turkey on the occasion of anniversary of the 50th Geological Congress of Turkey, 119-126.
• Yılmazer, İ., Kale, S., Doyuran, V., (1994). “Significantly Large and Typical Landslides”, Proceedings of the 7th congress of the International Association of Engineering Geology Organizing Committee, Lisbon-Portugal,1377-1382.