Bithynialı bir Hayvan Savaşçısının (archikynegos) Sosyal Yükselişi

Yıl 2010, Cilt: 7, 1 - 9, 15.05.2010

Mustafa Adak

Öz

Bolu'nun merkezinde 2010 yılında hafriyat sırasında bulunan bir mezar sütununun üzerinde yer alan yazıt, arenalarda vahşi hayvanlara karşı savaşan bir gladyatörün sosyal yükselişini yansıtmakta-dır. İ.S. 2. yy.a ait bu yazıtta mezar sahibi Iustus «başavcı» (arkhikynegos) sıfatıyla tanıtılmış ve kendisinin Nikaia, Prusa, Smyrna, Ephesos ve Pergamon kentlerinin vatandaşı olduğu belirtilmiştir. Iustus'un ve mezarı yaptıran iki kardeşi Valerius ile Iulius'un kendilerini tek bir (Latince) isimle tanıtmaları ve de baba ismini vermemiş olmaları bu kardeşlerin köle kökenli olduğunu göstermektedir. Yazıtta geçen aneksodiaston ve skule sözcüklerinin kullanım alanının Bithynia'da Nikaia bölgesi ile kısıtlı olması ve de bu kentin Iustus'a ait vatandaş listesinde ilk sırada anılması, onun Nikaia topraklarında büyüdüğünü kanıtlamaktadır. Gladyatör eğitimini muhtemelen memleketi Nikaia'da alan Iustus, Bithynia arenalarında vahşi hayvanlara karşı verdiği mücadelelerde uzun yıllar hayatta kal­mayı ve popüler olmayı başardıktan sonra azat edilmiş olmalıdır. Mesleğini takip eden beş kent va­tandaşlığı (ethnikon) bunun kesin ispatıdır. Özgürlüğüne kavuştuktan sonra mesleğine devam eden Iustus şöhretini Bithynia sınırları dışında da duyurmayı başarmış ve Smyrna, Ephesos ve Per­ga­mon gibi Asia eyaletinin önde gelen kentlerinden olasılıkla büyük ücret karşılığında kendi arenalarında sahneye çıkması için çağrı almıştır. İmar faaliyetleri ve unvan yarışlarının yanı sıra (gladyatör savaşlarının da dahil olduğu) eğlence sektöründe de birbirleriyle yarışan Asia kentlerinde özellikle imparator kültü çerçevesinde düzenlenen gladyatör ve hayvan döğüşleri önem kazanmış ve bu oyunları düzenleyen asiarkhes'­ler büyük paralar harcamışlardır. Dio Chrysostomos ve başka kaynaklar özellikle Smyrna, Ephesos ve Pergamon'u örnek göstererek bu kentlerin gladyatör savaşlarının da içine girdiği eğlence sektörüne yaptıkları savurgan harcamaları kınamaktadır.

Iustus bu kentlerde de bir «yıldız» olmayı başarmış ve hatta bir gladyatör için başarılması neredeyse imkansız olan bir imtiyazla, yani Smyrna, Ephesos ve Pergamon kentlerinin ona vatan­daşlık hakkı vermesiyle onurlandırılmıştır. Iustus bu konuda aynı hakkı elde eden bazı sofist ve sporcularla kıyaslanabilir.

Bir gladyatöre vatandaşlık hakkı verilmesi ender uygulanan bir durumdur ve bu sebepten dolayı da ilk bakışta basit bir mezar yazıtı görünümü veren, Iustus'a ait bu epigrafik belge tarihi öneme sahiptir. Iustus'un dışında Anadolu'da böyle bir başarıyı elde eden tek örnek Ankyra'da bulunan mezar yazıtından bilinen Pergamonlu P. Aelius'tur. Aelius başka gladiatörlere karşı verdiği mücadelelerde üstün başarı gösterdikten sonra azat edilmiş ve Roma vatandaşı yapı­larak dönemin hükümdarı Hadrianus'un soy ismini almıştır. Aelius kariyerine gladyatör oyunlarını denetleyen başhakem (summa rudis) olarak devam etmiş ve Roma'daki hakemler derneğine üye olmuştur. Aelius'un 37 yaşındaki ölümüne kadar aralarında Thessalonike, Abdera ve Nikomedeia kentlerinin de bulunduğu dokuz kentten vatandaşlık hakkı kazanmış olması, onun hakemlik görevinin yanı sıra aktif gladyatör olarak hala arenalara çıkmış olduğunu akla getirmektedir.

Iustus'a verilen arkhikynegos unvanı, onun tıpkı bir matador gibi başka gladyatörlerden destek almak­sızın tek başına sahneye çıktığını ve vahşi hayvanlarla teke tek döğüştüğünü düşündürmektedir. Kynegos sözcüğü arenada hayvanlara karşı savaşan gladyatörler için sıkça belgelenmiş iken arkhi­kynegos ifadesi epigrafik kaynaklarda daha önce sadece iki mezar yazıtında geçmektedir. Makalede Troas'ta ve Kuzey Lykia'da bulunan söz konusu bu mezar yazıtlarında isimleri verilen hayvan dövüş­çülerinin de kariyer yapmış gladyatörler olduklarına dair görüşler sunulmaktadır. Oinoanda yakın­larında ölen arkhi­kynegos Philologos'un kayaya işlenmiş mezar stelinde betimlenen bir ayı, arkhi­kynegos'ların arenalarda bu tür yırtıcı hayvanlara karşı teke tek dövüş verdiklerini göstermektedir. Çıkış noktası olarak aldığımız Iustus'un Bolu'da ele geçen mezar yazıtının çevirisi şöyledir:

Valerius ve Iulius; kardeşleri avcı başı Nikaia, Prusa, Smyrna, Ephesos ve Pergamon vatandaşı olan Iustus'a anısı vesilesiyle. (Bu mezar) satılamaz! Her kimse bu sunağa zarar verirse, Devlet kasasına 1500 Dinar ödesin! Sağlıcalıkla.

Anahtar Kelimeler

Hayvan dövüşleri, azat edilme, vatandaşlık, Klaudiupolis, Bithynia

Der soziale Aufstieg eines Tierkämpfers (archikynegos) aus Bithynien

Öz

The Social Rise of an Animal Fighter (archikynegos) from Bithynia

Öz

A funerary inscription recently found in Claudiupolis reveals that the venator/archi­kynegos Iustus was a citizen of the Asian metropoleis of Smyrna, Ephesus and Pergamon as well as of the Bithynian cities of Nicaea and Prusa ad Olympum. Since he and his two brothers are mentioned only with their praenomina but without their father's name, they seem to be of ser­vile origin. The mention of Nikaia at the top of the list of citizenships as well as the use of the words σκυλεύω and ἀνεξοδίαστον suggest that this city was Iustus' patria. After a successful care­er as venator Iustus became a freedman. His various citizenships and the title archikynegos sug­gest that he continued his career as a fighter of wild beasts even after manumission. He must have reached stardom in the arena since the most important metropoleis of Asia honou­red him with gifts of citizenship. The naturalisation of a venator is unique for Asia Minor. Iustus can be compared to the sportsmen and sophists who also acquired the citizenship of various cities.

Anahtar Kelimeler

Beast hunts, manumission, citizenship, Claudiupolis, Bithynia

Kaynakça

• M. Adak, Korrekturen zur postumen Ehrung des neos heros Gn. Domitius Ponticus Iulianus aus Bithynion/Klaudiupolis, Gephyra 6, 2009, 169-174.
• M. Adak – N. E. Akyürek Şahin – M. Y. Güneş, Neue Inschriften im Museum von Bolu (Bithynion/Klaudiupolis), Gephyra 5, 2008, 73-120.
• J. Aymard, Essai sur les chasses romaines des origines à la fin du siècle des Antonins, Paris 1951.
• G.E. Bean, Journeys in Northern Lycia 1965-1967, Wien 1971 (Denk-schriften ÖAW, phil.-hist. Kl. 104; ETAM 4).
• J. Bennett, Gladiators at Ancyra, Anatolica 35, 2009, 1-13.
• Fr. Bernstein, Ludi publici. Untersuchungen zur Entstehung und Entwicklung der öffentlichen Spiele im republikanischen Rom, Stuttgart 1999.
• E. Bosch, Quellen zur Geschichte der Stadt Ankara im Altertum, Ankara 1967.
• M.J.D. Carter, The Presentation of Gladiatorial Spectacles in the Greek East: Roman Culture and Greek Identity, Diss. McMaster University 1999.
• K. Coleman, Bonds of Danger: Communal Life in the Gladiatorial Barracks of Ancient Rome, Syndney 2005 (15th Todd Memorial Lecture).
• F. Cumont, Gladiateurs et acteurs dans le Pont, in: Beiträge zur Alten Geschichte und griechisch–römischen Alterthumskunde. Festschrift zu O. Hirschfelds 60. Geburtstage, Berlin 1903, 270-279.
• H. Engelmann, Eine Victoria Caesaris und das Parthermonument (IvE 721), ZPE 113, 1996, 91-93.
• D. French, Roman, Late Roman and Byzantine Inscriptions of Ankara. A Selection, Ankara 2003.
• M. Junkelmann, Familia Gladiatoria, in: Caesaren und Gladiatoren. Die Macht der Unterhaltung im antiken Rom, hrsg. v. E. Köhne und C. Ewigleben, Mainz 2000, 39-80.
• M. Junkelmann, Gladiatoren. Das Spiel mit dem Tod, Mainz 2008.
• D.G. Kyle, Animal Spectacles in Ancient Rome: Meat and Meaning, Nikephoros 7, 1995, 181.
• D.G. Kyle, Spectacles of DeathD.G. Kyle, Spectacles of Death in Ancient Rome, London 1998.
• Ph. Le Bas – W.H. Waddington, Inscriptions grecques et latines recueillies en Asie Mineure I-II, Paris 1870 (ND Hildesheim – New York 1972 [Subsidia Epigraphica 1, 2]).
• Chr. Marek, Pontus et Bithynia. Die römischen Provinzen im Norden Kleinasiens, Mainz 2003 (Orbis provinciarum. Zaberns Bildbände zur Archäologie).
• R. Merkelbach – J. Stauber, Steinepigramme aus dem griechischen Osten I-IV, München – Leipzig 1998-2004.
• J. Nollé, Kaiserliche Privilegien für Gladiatorenmunera und Tierhetzen, JNG 42/43, 1992/93, 49-82.
• E. Petersen – F. von Luschan, Reisen in Lykien, Milyas und Kibyratis, Wien 1889 (Reisen im südwestlichen Kleinasien II).
• W. Pietsch, Gladiatoren – Stars oder Geächtete?, in: Steine und Wege. Festschrift für Dieter Knibbe zum 65 Geburtstag, Wien 1999, 373-378.
• L. Robert, Les gladiateurs dans l'Orient grec, Limoges 1940.
• L. Robert, Hellenica. Recueil d'épigraphie, de numismatique et d'anti¬quité grecques 1-13, Paris 1940-1965.
• R. Scholl, Ein Syntagma der Jäger, Anc. Soc. 36, 2006, 97-109.
• T.A.B. Spratt – E. Forbes, Travels in Lycia, Milyas, and the Cibyratis, in company with the late Rev. E.T. Daniell, Bd. I, London 1847.
• G. Ville, La gladiature en Occident des origines à la mort de Domitien, Paris – Rom 1981.
• Th. Wiedemann, Emperors and Gladiators, London – New York 1992.
• M. Wörrle, Stadt und Fest im kaiserzeitlichen Kleinasien. Studien zu einer ago-nistischen Stiftung aus Oinoanda, München 1988 (Vestigia 39).