Baskılar Karşısında Tevhidî Duruş Sergileyen İmam Buhârî Üzerine Psikososyotarih (PST) Bir Değerlendirme

Yıl 2024, Cilt: 5 Sayı: 2, 1 - 15, 31.12.2024

Cuma Karan

https://doi.org/10.56477/gibtuislamad.1496420

Öz

Mâverâünnehir, İslam dünyasının önemli ilim merkezlerinden biri olarak pek çok âlim yetiştir-miştir, bunlar arasında İmâm Buhârî, hadis ilminde zirve isimlerinden biri olarak öne çıkmakta-dır. İmam Buhârî, tevhidî duruşu ve bu duruşunun psikososyotarihsel arka planı ile dikkat çek-mektedir. Kur’ân ve Hz. Peygamber’in pratiğini temel alarak, sahih hadisleri tespit etmek için titiz çalışmalar yapmıştır. İlk eseri olan et-Târîḫu’l-kebîr, ravîlerin biyografilerini inceleyerek hadis ilminde sağlam bir temel atmıştır. İmam Buhârî, Mu‘tezile, Cehmiyye ve Havâric gibi akım-lara karşı ehl-i sünnet inancını savunmuş, bu uğurda büyük baskılar ve mihnelere maruz kalmış-tır. Fikri duruşundan ödün vermeyerek güçlü akımlara ve devlet baskısına karşı direnmiştir. Mes-lektaşlarının bile baskıları karşısında boyun eğmeyen Buhârî, bu süreçte şehirden şehire hicret etmek zorunda kalmış ve dönüş yolunda vefat etmiştir. Yaşadığı dönemde çalışmaları yeterince anlaşılmamış olsa da, vefatının ardından Sahîh eseri, Kur’ân’dan sonra en güvenilir kaynak olarak kabul edilmiştir. İmam Buhârî’nin sağlam inancı, ilmî titizliği ve baskılara karşı gösterdiği direnç, eserin sonraki dönemlerdeki değerini artırmıştır. Bu çalışma, Buhârî’nin tevhidî duruşunu ve bu duruşun psikososyotarihsel arka planını analiz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, İmâm Buhârî, Tevhidî Duruş, Mâverâünnehir, Psikososyotarih, Mihne.

Etik Beyan

Bu çalışma, Şâfiî Usûlünde Hadis/Sünnet -Ebû İshâk eş-Şîrâzî Örneği-başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

A Psychosociohistory (PST) Evaluation on Imam Bukhari with his Tawhidi Stance in the Face of Oppressions

Öz

Transoxiana has been one of the major centers of knowledge in the Islamic world, nurturing many scholars, among whom Imam al-Bukhari stands out as a pinnacle figure in the science of hadith. Imam al-Bukhari is distinguished by his unwavering monotheistic stance and the psycho-social and historical context that underpins it. Grounding his efforts on the Qur'an and the practi-ces of the Prophet Muhammad, he undertook meticulous work to identify authentic hadiths. His first work, al-Tarikh al-Kabir, established a solid foundation in the field of hadith by analyzing the biographies of narrators. Imam al-Bukhari defended the creed of Ahl al-Sunnah against move-ments such as the Mu‘tazila, Jahmiyya, and Khawarij, enduring immense pressure and trials in the process. He resisted strong ideological currents and state coercion without compromising his intellectual integrity. Even under pressure from his peers, al-Bukhari stood firm, leading to his migration from one city to another, ultimately passing away during his return journey. Although his work was not fully appreciated during his lifetime, after his death, his Sahih collection was recognized as the most reliable source after the Qur'an. Imam al-Bukhari's steadfast faith, scho-larly rigor, and resilience against adversities significantly enhanced the value of his work in sub-sequent generations. This study analyzes al-Bukhari's monotheistic stance and the psychosocial and historical context that shaped it.

Anahtar Kelimeler

İslamic History, İmam Bukhari, Mihna, Psychosociohistory, Tawhidi Stance.

Etik Beyan

This study is based on the doctoral dissertation titled Hadith/Sunnah in Shafi'i Legal Theory - The Example of Abu Ishaq al-Shirazi.

Kaynakça

• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî (ö.241/856), el-Musned (nşr.), I-VI, Kahire: Muʾessesetu Ḳurṭuba, ts.
• Agitoğlu, Nurullah “Halku’l-Kur’ân ve Rü’yetullah Konuları Bağlamında İbnü’l-Mülakkın’ın Buhârî’nin Bab Başlık-larına Yaklaşımı,” Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5/10, (2014/2). 99-123.
• Akoğlu, Muharrem, “Tarihsel Arka Plan Bağlamında Me’mun Dönemi Abbasoğulları Yönetiminde Alioğulları Politikası”, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12, (2011/1), 55-74.
• Akyüz, Ali, “İmâm Buhârî'nin Yabancı Tesirlere Karşı Tavrı”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 11, (2003), 161-176.
• Cengiz, Mehmet “Buhârî’nin (ö. 256/870) Fıkhî/Usûlî Kimliği Üzerine Bir Analiz: İcma ve Kıyas Özelinde” Ulum, 4/2, (2021), 335-362.
• Çakın, Kâmil, “Buhârî'nin Otoritesini Kazanma Süreci”, İslâmî Araştırmalar 10/1-2-3, (1997), 100-109.
• Çiftçi, Mehmet Emin. Hadis Usulünde Sahîh Hadis. İstanbul: Siyer Yayınları, 2023.
• el-Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm (ö.256/870), et-Târîḫu'l-Kebîr (nşr. Hâşim en-Nedvî), I-VIII, Lübnan: Dâru'l-Fikr, ts.
• el-Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm (ö.256/870), Ḫalḳu ʾEfʿâli'l-ʿİbâd (nşr. Fehd b. Suleymân), I-II, Riyad: Dâru Aṭlasi'l-Ḫadrâʾ,2005.
• el-Eşʿarî, Ebû'l-Ḥasen ʿAlî b. İsmail el-Eşʿarî (ö.324/936), Risâle ilâ Ehli'ŝ-Ŝiğar bi'Bâbi'l-Ebvâb (nşr. ʿAbdullâh Şâkir Muḥammed el-Cenîdî), Medine: ʿImâdetu'l-Baḥŝi'l-ʿİlmî bi'l-Câmiʿati'l-İslâmiyye, 1413/1993.
• el-Muḥâsibî, Ebû ʿAbdullâh el-Ḥâriŝ b. Esed (ö.243/858), Fehmu'l-Ḳurʾân ve Meʿânîh (nşr. Ḥuseyn el-Ḳuvvetlî), Beyrut: Dâru'l-Kindî, 1398.
• eş-Şeybânî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. el-Ḥasen (ö.189/805), el-Aṡl (nşr. Muḥammed Boynuka-lın), I-XII, Beyrut: Dâru İbn Ḥazm, 2012.
• eẑ-Ẑehebî, Şemsüddîn Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOŝmân b. Ḳâymâz (ö.748/1347), el-ʿUluvv li'l-ʿAliyyi'l-Ğaffâr fî Îḍâḥi Ṡaḥîḥi'l-Aḫbâr ve Saḳîmihâ (nşr. Ebû Muḥammed Eşref b. ʿAbdilmaḳṡûd), Riyâḍ: Mektebetu Eḍvâʾi's-Selef, 1416/1995.
• eẑ-Ẑehebî, Şemsüddîn Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOŝmân b. Ḳâymâz Siyerü a’lâmi’n-nübelâ (nşr. Şuayb el-Arnaût ve dğr.), Müessesetü’r-risâle), I-XXIII, Beyrut: y.y., 1985.
• Ḫaṭîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAlî (ö.463/1071), Târîḫu Bağdâd (nşr. Beşâr ʿAvvâd Maʿrûf), I-XVI, Beyrut: Dâru'l-Ğarbi'l-İslâmî, 1422/2002.
• Hodgson, Marshall Goodwin Simms, İslâm’ın Serüveni, cev. İzzet Akyol vd. İstanbul: İz Yayıncı-lık, 1993.
• İbn Keŝîr, Ebû'l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer b. Keŝîr ed-Dimeşḳî (ö.774/1373), el-Bidâye ve'n-Nihâye (nşr. ʿAbdullâh b. ʿAbdi'l-Muḥsin et-Turkî), I-XXI, Kahire: Dâru Hicr, 1418/1997.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Muslim b. Ḳuteybe ed-Dîneverî (ö.276/890), el-İḫtilâf fî'l-Lafẓ ve'r-Reddu ʿalâ'l-Cehmiyye ve'l-Muşebbihe (nşr. Ebû ʿOmer ʿOmer b. Maḥmûd), Riyâd: Dâru'r-Râye, 1412/1991.
• İbn Saʿd, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Saʿd b. Menîʿ (ö.230/845), et-Ṭabaḳâtu'l-Kubrâ -Mutemmimu't-Tâbiʿîn (nşr. Ziyâd Muḥammed Manṡûr), Medîne: Mektebetu'l-ʿUlûm ve'l-Ḥikem, 1408H.
• Kandemir, M Yaşar, “Kütübi Sitte”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/6-8. İstanbul: TDV. Yayınları, 2003.
• Muḥammed b. ʿOŝmân b. Ebî Şeybe, Ebû Caʿfer Muḥammed b. ʿOŝmân el-Kûfî (ö.297/910), el-ʿArş vemâ Ruviye fîh (nşr. Muḥammed b. Ḫalîfe b. ʿAlî et-Temîmî), Riyad: Mektebetu'r-Ruşd, 1418/1998.
• Özgüvendi, Osman Gazi, “Maveraünnehir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/177-180. İstanbul: TDV. Yayınları, 2003.
• Sıbṭ İbnul-Cevzî, Ebû'l-Muẓaffer Yûsuf b. Kızoğlu (ö.654/1256), Mirʾâtu'z-Zamân fî Tevârîḫi'l-Aʿyân (nşr. Muḥammed Berekât vdğr.), I-XXIII, Dimeşḳ: y.y., 1434/2013.
• Yardım, Ali, “Buhârî ve et-Târîhu'l-kebîr'i”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5, (İzmir 1989), 181-193.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Buhârî” (Akaid’e Dair Görüşleri), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/372-374. İstanbul: TDV. Yayınları, 1992.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Halku’l-Kur’ân” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul. TDV. Yayınları, 1997), 15/371-375.
• https://www.almaany.com/tr/dict/artr/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AD%D9%86%D8%A9/?c=T%C3%BCm