Sınıf ve mekan: Endüstri kenti Karabük’te mekansal farklılaşma

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 56 - 81, 30.01.2023

Beyza Onur

https://doi.org/10.37246/grid.1036525

Öz

Cumhuriyet dönemindeki sanayileşme mücadelelerinin sonucu olarak 1937 yılında Karabük Demir Çelik Fabrikası kurulmuş ve fabrikanın farklı sosyal statülerdeki çalışanları için yeni alanlar planlanmıştır. Bu makale, Türkiye'de bir sanayi kenti olan Karabük'te sosyal sınıfların mekânsal oluşum üzerindeki etkilerini incelemektedir. Makale, sınıfsal konumların ve tabakalaşmanın mekâna yansımasını, David Harvey’in “sınıfsal yapı ve mekansal farklılaşma” teorisine referansla tartışmaktadır. Çalışmada, teorik perspektifin yanında, arşiv araştırmalarından yararlanılmıştır ve Karabük’te işçi, orta ve üst orta sınıfın mekânları incelenmiştir. İşçi, orta ve üst-orta sınıf için üretilen yapıların konumları ve mimari nitelikleri değerlendirildiğinde mekânın, sosyal sınıf hiyerarşisine bağlı olarak örgütlendiği gözlemlenmiştir. Kapital sistemin getirdiği mekânsal eşitsizlik ve ayrışmalar, kentsel yapının hiyerarşisini de belirlemiştir. Bireylerin kendiliğinden tercihlerinin bir ürünü olmayan mekânsal ayrışma, üretim ilişkilerinin kentsel mekânda değişime yol açmasıyla ve sınıfsal grupların kaynaklara erişim olanaklarında farklılaşma yaşamasıyla oluşmuştur. Bu yönüyle kentsel mekânın üretimi sınıf meselesiyle doğrudan ilişkilidir.

Anahtar Kelimeler

Kentsel mekan, Kent teorisi, Sosyal sınıflar, Mekansal farklılaşma

Class and space: Residential differentiation in industrial city Karabük

Öz

As a result of the industrialization struggles in the Republican period, the Karabük Iron and Steel Factory was established in 1937, and new areas were planned for factory employees of different social statuses. This article investigates the effects of social class on spatial formation in Karabük, an industrial city in Turkey. The article discusses the reflection of class positions and stratification on space by referencing David Harvey's theory of "class structure and residential differentiation." In addition to the theoretical perspective, the spaces of the working class, middle class, and upper-middle-class in Karabük were investigated in the study that included archival research. When the positions and architectural qualities of the structures in settlements where the working class, middle class, and upper-middle-class were located were examined, it was observed that the space was organized depending on the social class hierarchy. Accordingly, the spatial inequalities and divisions brought by the capital system also determined the hierarchy of the urban structure. Residential differentiation, which is not a product of the self-preferences of individuals, was formed as a result of production relations that led to changes in urban space, and different groups of classes experienced differentiation in the possibilities of access to resources. In this respect, urban space production is related to the class issue.

Anahtar Kelimeler

Urban space, Urban theory, Social classes, Residential differentiation

Kaynakça

• Akbaş, K. (2011). Avukatların Sınıfsal Konumlarındaki Değişim: İstanbul Örneği (Unpublished doctoral dissertation). Anadolu University, Eskisehir, Turkey.
• Akcan, E. (2005). Modernity in Translation: Early Twentieth-Century German-Turkish Exchanges in Land Settlement and Residential Culture. Columbia: Columbia University.
• Akgün, A. (2014). Ayrışma-ayrıştırma temelli mekansal pratiklerin toplumsal pratiklerle ilişkisi üzerine bir çalışma. İdealkent, 12(1), 28-39.
• Alpman, P. (2019). Mekân, kimlik, sınıf: farklar neden bir arada barınamazlar?. İdealkent, 26(10), 373-401.
• Asiliskender, B. (2009). Anadolu’da “Modern” Bir Yaşam Kurmak: Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası ve Lojmanları, Fabrika’da Barınmak, Der. A. Cengizkan, Ankara: Arkadaş Yayınevi.
• Aslan, Z. (2012). Geçmişten bugüne eleştirel bir orta sınıf değerlendirmesi, Toplum ve Demokrasi, (6), 55-92.
• Bottomore, T. (1990). Sosyolojik Çözümlemenin Tarihi. Ankara: Verso Publication.
• Calhoun, D. (1994). Sociology. New York: Mc Graw Hill Inc.
• Calvert, P. (1982). The Concept of Class. New York: St. Martin's.
• Carchedi, G. (1977). On the Economic Identification of Social Classes. England: Routledge and Kegan Paul.
• Cengizkan, A. (2000). Türkiye'de fabrika ve işçi konutları: İstanbul Silahtarağa Elektrik Santrali, ODTÜ MFD, 20(1-2), 29-55.
• Çabuk, S., Demir, K. & Gökyer, E. (2016). Cumhuriyet’in yeni kenti Karabük’ün 1937–1988 dönemi mekânsal gelişimi ve şehir planları. Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(2), 20-39.
• Çabuk, S. (2017). Cumhuriyet Dönemi Karabük Kentinin Biçimlenişi ve Kamu Mekânları. In Çelikyay S. (ed) Kamusal Alanlarin Mekânsal Organizasyonu (pp. 69-91). Bartın.
• Dahrendorf, R. (1968). Class and Class Conflict in Industrial Society. California: Stanford University Press.
• Duru, B., Alkan, A. (2002). 20. Yüzyıl Kenti. Ankara: İmge Kitabevi.
• Durukan Kopuz, A. (2018). Alpullu Şeker Fabrikası ve işçi konutları, METU Journal, 35(2), 29-54. DOI: 10.4305/METU.JFA.2018.2.7
• Edgell, S. (1998). Sınıf. Ankara: Dost Kitabevi.
• Engels, F. (1992). Konut Sorunu. (G. Özdural, Çev.) Ankara: Sol Yayınları.
• Fındıkoğlu, F. (1962). Kuruluşunun XXV. Yılında Karabük. Türkiye Harsi ve İçtimai Araştırmalar Derneği, Sayı 46, Seri A. İstanbul: Fakülteler Matbaası.
• Goldthorpe, J. H. (1996). Class analysis and the reorientation of class theory: The case of persisting differentials in educational attainment. British Journal of Sociology, (45), 481-505.
• Gündoğan, Ö. (2019). Konut sorunu: Engels’in kent kuramına katkısı, Madde, Diyalektik ve Toplum, 2(4), 341-347.
• Harvey, D. (1992). Class structure and the residential differentiation, The Urban Experience, 2nd edition, UK: Blackwell.
• Harvey, D. (2002). Sınıfsal Yapı ve Mekânsal Farklılaşma Kuramı. Ankara: İmge Yayınevi.
• Harvey, D. (2003). Sosyal Adalet ve Şehir. (M. Moralı, Çev.) İstanbul: Metis Yayınları.
• Harvey, D. (2012). Sermayenin Mekânları: Eleştirel Bir Coğrafyaya Doğru.(B. Kıcır, D.Koç, K. Tanrıyar, S. Yüksel, Çev.) İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Harvey, D. (2013). Asi Şehirler: Şehir Hakkından Kentsel Devrime Doğru. (A. D. Temiz, Çev.) İstanbul: Metis Yayınları.
• İnce, M. (2017). Toplumsal tabakalaşma ve eşitsizlik. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 19(1), 294-319.
• Kahraman, H. B. (2004). Postmodernite ile Modernite Arasında Türkiye, İstanbul: Everest Yayınevi.
• Kanbur, R. & Rapoport, H. (2005). Migration selectivity and the evolution of spatial inequality. Journal of Economic Geography (5), 43-47. https://doi.org/10.1093/jnlecg/lbh053
• Karakök, T. (2010). Kardemir ve Karabük. In: Kuruluşundan Bugüne Karabük ve Demir Çelik Sempozyumu, pp. 281-290, Karabuk, Turkey.
• Kaya, S. (2011). İdeoloji, gündelik yaşam pratikleri ve mekân etkileşiminde Karabük Demir Çelik Fabrikaları yerleşiminden öğrendiklerimiz. (Unpublished thesis). Gazi University, Ankara, Turkey.
• Kurban, S. & Akman, H. (2019). Aynı mekânda ayrılıklar: David Harvey ‘in mekânsal farklılaşma kuramına dair bir değerlendirme. International Social Sciences Studies Journal, 5(38), 3266-3273. http://dx.doi.org/10.26449/sssj.1565
• Kütükçüoğlu, M. (2010). Milli şef dönemi’nde Karabük (Unpublished Master Thesis). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, Turkey.
• Mardin, S. (1987). Max Weber Üzerine. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• Marx, K. & Engels F. (1976). Komünist Manifesto. D. J. Struik (Ed.). Ankara: Sol Yayınları.
• Massey, D. S., Rothwell, J. & Domina, T. (2009). The changing bases of segregation in the United States. The Annals of the American Academy of Political and Social Science, (626), 74-90. https://doi.org/10.1177/0002716209343558
• Onur, B. (2017). Beyaz Yakalı Üretken İşçi Olarak Mimar: Meslek Pratiği ve Sınıf Algısı (Unpublished PhD Thesis). Gazi University, Ankara, Turkey.
• Onur, B. (2021). Endüstri kenti Karabük’ün modern mahallesi Yenişehir’de konut tipolojileri. Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi, (23), 666-677. https://doi.org/10.31590/ejosat.821267
• Öktem, S. (2004). Türkiye Cumhuriyeti’nde Modernleşme Hareketi: Karabük Demir-Çelik Fabrikaları Yerleşim Örneği (Unpublished Master thesis). İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, Turkey.
• Öngen, T. (1994). Prometheus’un Sönmeyen Ateşi Günümüzde Işçi Sınıfı. İstanbul: Alan Yayıncılık.
• Özkan, M. & Çabuk, S. (2010). Karabük demir-çelik fabrikaları işçi konutları sorununun ve çözüm sürecinin incelenmesi. In: Kuruluşundan Bugüne Karabük ve Demir Çelik Sempozyumu, April 2010, 357-366, Karabük, Turkey.
• Özkan, M. (2010). Karabük’te Modern Mimari Oluşumda Yüksek Mimar Münci Tangör ve Yapıları, Kuruluşundan Bugüne Karabük ve Demir-Çelik Sempozyumu, Karabük Üniversitesi, 1-3 Nisan, Karabük: 367-377.
• Özkan Altınöz, M. (2015). Endüstri kenti Karabük'ün sosyal yaşantısının şekillenişinde Yenişehir Sineması'nın rolü, ITOBIAD, 4(1), 83-99.
• Özkan Altınöz, M. (2016). Karabük industrial heritage site and associated regeneration projects in Turkey, Turkish Studies, 17(2), 361-380. DOI: 10.1080/14683849.2016.1166056
• Poulantzas, N. (1976). Classes in Contemporary Capitalism. England: NLB.
• Poulantzas, N. (1992). Siyasal Iktidar ve Toplumsal Iktidar. İstanbul: Belge Yayınları.
• Sunar, L. (2018). Sosyal Tabakalaşma. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Açik ve Uzaktan Eğitim Fakültesi.
• Sümer Bank İnşaat Fen Heyeti. “Sümerbank Amele Evleri.” Arkitekt 1–2 (1944), 9–13.
• Togay, H. (1959). “İşçi Meskenleri Meselesi.” Arkitekt 296, 115–116.
• Tuna, S. (2009). Türkiye’de Devlet İşletmeciliği ve Sümerbank (1932-1939), Dünya Ekonomik Krizine Bir Cevap mı? İstanbul: Derlem Yayınları.
• Uca O. (2016). Türkiye’de Orta Sınıfın Fotoğrafı: Akışlar ve Ilişkiler. İstanbul: NotaBene Yayınları.
• Wright E. (2014). Sınıf Analizine Yaklaşımlar. İstanbul: NotaBene Yayınları.