-lA- Suffix in Old Turkic, Modern Uyghur and Yellow Uyghur

Yıl 2024, Cilt: 5 Sayı: 1, 23 - 32, 05.07.2024

Dilek Bartu Fikret Yıldırım

https://doi.org/10.62001/gsijses.1422234

Öz

The Turkish language is quite rich in terms of affixes and words derived from affixes. Derivation with final suffixes is carried out both in the historical language areas of Turkish and in contemporary Turkish languages. These affixes, which can be very diverse or single-form depending on the phonetic features of the field they are used in, are examined in four categories based on derivation from noun to noun, noun to verb, verb to noun, and verb to verb. In this study, the -lA- suffix and its variations, which sometimes do not deeply affect the meanings of the structures they are added to but sometimes only assist in strengthening the meaning or indicate that an action is continuously performed, will be examined in Sarı Uyghur and Modern Uyghur which are among the contemporary Turkic languages. Historical Turkic languages, Sarı Uyghur, and Modern Uyghur sources were searched, and the -lA- suffix and its variations coming from Old Turkic were compared in Sarı Uyghur and Modern Uyghur. The similarities and differences were tried to be revealed. This situation was explained with examples identified in historical Turkic languages, Sarı Uyghur, and Modern Uyghur.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Modern Uyghur, Yellow Uyghur, -lA-, verb making

Eski Türkçe, Yeni Uygurca ve Sarı Uygurcadaki -lA- Eki

Öz

Türk dili ekler ve eklerden türetilen sözcükler bakımından oldukça zengindir. Gerek Türkçenin tarihsel dil alanlarında gerek çağdaş Türk dillerinde türetme son eklerle yapılmaktadır. Kullanıldığı sahanın fonetik özelliklerine göre çok şekilli yahut tek şekilli olabilen bu ekler, isimden isim, isimden fiil, fiilden isim ve fiilden fiil türetmelerine göre dört kategoride incelenmektedir. Bu çalışmada çağdaş Türk dilleri arasında bulunan Sarı Uygurca ve Yeni Uygurcada eklendiği yapıların anlamlarını derinden etkilemeyip bazen sadece anlamın pekişmesine yardımcı olan ya da bir işin sürekli yapıldığını gösteren -lA- eki ve varyasyonları incelenecektir. Tarihi Türk dilleri, Sarı Uygurca ve Yeni Uygurca ile ilgili kaynaklar taranarak Eski Türkçeden gelen -lA- eki ve varyasyonları Sarı Uygurcada ve Yeni Uygurcada karşılaştırılmaya çalışılmıştır. Ayrılan ve birleşen yönleri ortaya konulmak istenmiştir. Bu durum tarihi Türk dillerinde, Sarı Uygurca ve Yeni Uygurca tespit edilen örneklerle açıklanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Yeni Uygurca, Sarı Uygurca, -lA- eki, fiil yapımı

Kaynakça

• Ayazlı, Ö. (2017). Sarı Uygurcanın Grameri ve Eski Türkçe ile Karşılaştırmalı Söz Varlığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ayazlı, Ö. (2023). Sarı Uygurcanın Etimolojik Sözlüğü Eski Türkçe, Orta Türkçe, Moğolca, Çince ve Çağdaş Türk Dillerindeki Denklikleriyle (B, C, Ç, D, F, G Maddeleri). Paradigma Akademi.
• Banguoğlu, T. (1956). Türk Grameri İçin Monografiler: I - Türkçede Tekerrür Fiilleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 4, 111-123.
• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri. İstanbul: Baha Matbaası.
• Bilgen, İ. (1989). Divānu Luġāti't-Türk'te Söz Yapımı, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara.
• Clauson, S.G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford.
• Çelikbay, A. (2011). Çağdaş Türk Lehçelerinde Bir Tekrar Fiili Yapma Eki: -GIlA-/-KIlA-. Türkbilig, 21, 73-86.
• Güner Dilek, F. (2022). Altay Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, J. (2017). Çağatayca El Kitabı (G. Karaağaç Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2017). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Güner, G. (2020). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Güner, G. (2021). Karahanlı Türkçesinde Fiil, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Güvenç, L. (2014). Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesinde Fiil. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensititüsü, Doktora Tezi, Kayseri.
• Hacıeminoğlu, N. (1992). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İlhan, N. (2009). Türkçede Ek + Kök/ Kök +Ek Kaynaşmasıyla. Turkish Studies, 4 (8), 1535-1557.
• İlkül, F. (2008). Yeni Uygur Türkçesinin Yapım Morfolojisi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensititüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Karaoğlu, S. (2022). Eski Anadolu Türkçesinde (14. yy) Türetim Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztürk, R. (2020). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Roos, M. E. (2000). The Western Yugur (Yellow Uygur) Language, Grammar, Text, Vocabulary, [Yayınlanmamış Doktora Tezi]. Rijks University. Leiden.
• Bartu D., Yıldırım F., Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Çalışmalar Dergisi, 2024; 5, (1)31
• Serebnikov B.A, Gadjieva N.Z. (2020). Türk Yazı Dillerinin Karşılaştırmalı Tarihi Grameri (T. Hacıyev & M. Öner Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Taş, İ. (2020). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri (Haz. M. Ölmez). İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı cilt 1 (A-E), İstanbul: Simurg.
• Toprak, F. (2005). Harezm Türkçesinde Fiil, [y.y.], Ankara. Tosun, İ. (2017). Tuva Türkçesinde Sıklık Çatısı Eki {-GILA}. Türk Bitig Türklük Bilimi Araştırmaları, Kırklareli Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümünün 5. Yıl Anısına, 85-99.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen (Altuigurisch - Deutsch - Türkisch) / Eski Uygurcanın El Sözlüğü (Eski Uygurca - Almanca - Türkçe). Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Zhong, Y. X. (2019). Rescuing a Language from Extinction: Documentation and Practical Steps for the Revitalisation of (Western) Yugur. A thesis submitted for the degree of Doctor of Philosophy of The Australian National University.