16. Yüzyıl’da Mevlevi teşkilatlanmasının Ayıntâb’ ın Osmanlı Devletine Entegrasyonunda Katkısı ve Bölge Özelinde Değerlendirilmesi

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 1, 74 - 96, 01.07.2022

Nuri Öztürk

Öz

Devletlerin kuruluş aşamasında farklı etkenler sürece ya katkı sağlamıştır ya da süreci sonlandırmıştır. Osmanlı Devleti’nin kuruluş aşamasında ve sonrasında devletin genişlemesine Türkmen kitleler haricinde dini grupların etkisi göz ardı edilemez boyutta olmuştur. Türklerin İslamiyet’i kabulüyle gaza ve cihat Müslüman devletlerde fetihlerin hızlanmasını sağlamıştır. Osmanlı Devleti’nin kuruluş aşamasında da gaza ve cihat politikası topraklarını genişletmesine katkı sağlamıştır. Kuruluş yıllarında batı eksenli ilerleyen fetih politikası sonraki yıllarda doğu eksenli olarak devam etmiştir. 1516 yılında Ayıntâb ve bölgenin Yavuz Sultan Selim tarafından fethedilmesiyle, bölge üzerinde Osmanlı Devleti’nin hâkimiyetine katkı için Mevlevihane kurulmuştur. Mevlevihane’nin Yavuz Sultan Selim tarafından kurulması talimatı verilmiştir. Şii politikasının olumsuz etkisinin engellenmesi için Mevlevilerin bölgede teşkilatlanmasının önü açılarak bölge ayanlarından Mustafa ağa vazifelendirilmiştir. Ayıntâb’da kurulan Mevlevihane Konya’daki Mevlevihane’den sonra en büyük Mevlevihane olarak inşa edilmiştir. Ayıntâb Mevlevihane’si, Mevleviler için Menzil olarak inşa edilerek, Ortadoğu üzerine geçiş bu bölgenden olmuştur. Ayıntâb Mevlevihane’sinin bölge Mevlevihanelerine göre büyük olmasının nedeni Ayıntâb ‘ın stratejik konumundan dolayıdır. Bölge ticari güzergâh üzerinde olup ayrıca Ortadoğu ile köprü görevi görmektedir. Genel duruma bakıldığı zaman tekke ve zaviyeler genelde şehir dışında en ücra köşelerde açılmıştır. Şehrin en tenha bölgelerinin güvenliğinin sağlanması ve bu bölgelerin şenlenmesi tekkeler ve zaviyeler aracılığıyla olmuştur. Ayıntâb Mevlevihane’si tam tersine şehrin en merkezi yerinde inşa edilmiştir. Amaç olarak Şiiliğin bölge halkı ve esnafını etkilemesinin önüne geçmektir. Ayıntâb ‘ın 1516 yılında Yavuz Sultan Selim’in fethinin ardından bölgede Açılan Mevlevihane, Şii Propagandasına karşı Sünniliğin bölge üzerinde hâkim olmasını sağlamıştır. Çalışma da Ayıntâb Mevlevihane’sinin Ayıntâb ve bölge üzerinde Şii faaliyetinin engellemesine değinilerek Bölgenin Osmanlı Devleti’ne entegrasyonuna katkısı incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ayıntâb, Osmanlı, Safevi, Mevlevihane, Şii, Sünni

Kaynakça

• Abdulbaki Gölpınarlı, Mevlevilik, Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, 8. Cilt, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1993
• Davut Dursun, Osmanlı Devletinde Siyaset ve Din, İşaret Yayınları:27, Bilimsel Araştırmalar Dizisi 1, İstanbul, 1989
• Gültekin Mustafa ve Avcı Cevdet, Bir Şehrin Hikâyesi Gaziantep Halk Kültürü Yazıları Cemil Cahit Güzelbey, Gaziantep Üniversitesi Matbaası, Gaziantep, 2015
• Koçak Zülfiye, Osmanlı Ayıntâb’ında Dini Kurumlar ve Üslendikleri Fonksiyonlar, Gaziantep’te Din Hayat, Uluslararası Gaziantep Âlimleri ve Gaziantep’te Dini Hayat Sempozyumu Bildiri Metinleri Kitabı, Gaziantep Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları II Gaziantep, 2017
• Küçükdağ Yusuf, Antep Mevlevihane’si ve Vakfiyesi, Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu (22 Ekim 1999), Arsan Basım A.ş. Gaziantep, 2020
• Aktaş Ahmet, “Şeyhler ve Şahlar Osmanlı Toplumunda Devlet-Tarikat İlişkilerinin Gelişim ve Değişim Süreçleri” Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt3, Sayı 1, Siirt, 2016 s.181-182
• Armağan Abdüllatif, “18. Yüzyıl Güneydoğu Anadolu’sunun Dini-Sosyal Hayatından Bir Kesit: Antep Mevlevihane’si”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi Tsa / Yıl: 2014, 18 s: 2
• Barkan Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler." Vakıflar Dergisi, 2 1942 Ankara, s.282
• Değirmençay Veyis, “Sultan Veled”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 37, İstanbul, 2009
• Kara Mustafa, “Doğumunun 800. Yılında Mevlânâ ve Mevlevîlik” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 15, Sayı 1, Bursa, 2006 Kaya İsmail, “Osmanlı Devleti’nde Devlet-Tarikat İlişkileri” Journal of Analytic Divinity International Refereed Journal E-ISSN: 2602-3792 Aralık /December, 2020/ 4
• Kreıser Klaus, (Çev. Semih Tezcan), “Evliya Çelebi ve Başka Kaynaklara Göre Arap Âleminin Doğusundaki Büyük Şehirlerde Mevlevihaneler”, Osmanlı Araştırmaları 14, İstanbul, 1994
• Küçükdağ Yusuf, “Kilis Mevlevihane’si, Vakıfları ve Vakfiyesi”, Osmanlı Araştırmaları 24, İstanbul, 2004
• Ocak Ahmet Yaşar, “Babaîler İsyanından Kızılbaşlığa: Anadolu'da İslâm Heterodoksisinin Doğuş ve Gelişim Tarihine Kısa Bir Bakış”, Belleten, Türk Tarih Kurumu, C.64, S.239, Ankara, 2000
• Tanrıkorur Ş. Barihüda, “Mevleviyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 29, Ankara, 2004
• Tekindağ M.C. Şahabeddin, “Yeni Kaynaklar ve Vesikaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selim’in İran Seferi”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Cilt 17, Sayı 22, İstanbul, 1967
• Yıldız Özkan, “Gaziantep’te Sivil Toplum: Geçmişten Günümüze Süreklilikler”, Sosyoloji Dergisi, Sayı 38 Yıl: 2018,
• Akdemir Lütfiye, Mevlevilikteki Çile Olgusunun Fizyolojik ve Psikolojik Boyutu, T.C. Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2012
• Bademci Fikret, Mevleviliğin Somut ve Somut Olmayan Kültürel Mirasının Bütünleşik Korunması; Konya Örneği, Eskişehir Anadolu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir, 2018
• Binbaş İlker Evrim, Tasavvuf ve Musiki- Mevlevilik ve Bektaşilikte Sema, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1997
• Çağrı Gülten, Günümüzde Mevlevilik ve Mevlevilikte Değişim Olgusu: Konya ve Bursa Mevlevileri Üzerine Nitel Bir Çalışma, T.C. Kütahya Dumlupınar Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya, 2020
• Eroğlu Ayşe Aslıhan, Gaziantep Mevlevihane’si Vakıf Müzesinde Bulunan Halıların Tahlilleri, Atatürk Üniversitesi Güzel Güzel Sanatlar Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi Erzurum, 2019,
• Koçak Zülfiye, Ayıntâb Şehrinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı (1600-1650), T.C. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum, 2010
• Pıngov Süleyman, Din-Estetik İlişkisi Çerçevesinde Petır Dınov’un Panevritmia ve Mevlevilikteki Sema’nın Mukayeesi, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Antalya, 2021
• Pilavoğlu Sibel, 2007-2017 Arası Türk Romanında Mevlana ve Mevlevilik, T.C. On dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Samsun, 2019
• Şaşmaz Ayfer, Gaziantep Manzumeleri ve Külliyeleri; Şeyh Fetullah Külliyesi Üzerine Bir İnceleme, T.C. Hasan Kalyoncu Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep, 2018