Gaziantep Alaybey Cami Minberi Külahındaki Servi Ağacı Bezemesi ile Tasavvuf, Miraç Hadisesi ve Hz. Musa Kıssası Arasındaki İkonografik Benzerlik

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 75 - 106, 31.12.2022

Turgay Gök

Öz

Gaziantep ili Şahinbey ilçesinde bulunan Alaybey Cami’nin köşk tipindeki minberi külahında görülen servi ağacı bezemesi minbere ikonografik anlamlar katmaktadır. Osmanlı dönemi sanatında sıklıkla kullanılan servi ağacı, Hicri 1235 Miladi 1809-20 yıllarına tarihlendirdiğimiz Alaybey Cami Minberi külahında da görülmektedir. Kompozisyonda servi ağaçları, güneş kursları (yıldız, gezegen, galaksi) ve stilize insan figürü bir arada kullanılmıştır. Henüz ismini bilmediğimiz sanatçı tarafından stilize edilerek nakşedilen süsleme, içerisinde birçok ikonografik konuyu barındırması bakımından önemli görülmektedir. Stilize edilerek betimlenen servi ağacı bir yönü ile başı göklerde olan uzun bir ağaç iken, diğer yönü ile yanan ve etrafına nurlar saçan bir ağaca benzemektedir. Güneş kursları kırmızı daireler halinde olup, makro olarak güneş, yıldız ve gezegeni ifade ederken mikro olarak atom, tohum gibi nesnelerin temsilini üzerinde barındıracak kadar stilizedir. Servi ağacı tarihi insanlık kadar eski olan hayat ağacı kültünden türemesinden dolayı ikonografik betimlerde kendisine yer bulmuştur.  

Anahtar Kelimeler

Türk sanatı, Ayıntâb, Antep, Gaziantep, Osmanlı dönemi, Alaybey Cami, Minber, Köşk Minber, Servi ağacı, Selvi ağacı, Kalemişi süsleme, Miraç hadisesi, Kab-ı Kavseyn, Sidretü’l-Müntehâ, Hz. Musa kıssası

The Decorations Cypress Tree On The Cone Of The Gaziantep Alaybey Mosque Minbar; The Similarities Between The Iconographic Depictions Among Sufism, Mirac, And Moses Parable

Öz

The cypress tree ornament seen on the cone of the pavilion-type minbar (pulpit) of the Alaybey Mosque in the Şahinbey district of Gaziantep province adds iconographic meanings to the minbar. The cypress tree ornament, which is frequently used in the art of the Ottoman period, is also seen on the Alaybey Mosque Minbar cone, which dates to the years of Hijri 1235 Gregorian 1809-20. In the composition, cypress trees, solar courses (stars, planets, galaxies), and abstract human figures were used together. The ornament, embroidered in abstract style by an artist whose name is not yet known, is considered important as it contains many iconographic subjects. The cypress tree, which is depicted abstractly, resembles a tall tree with its head in the heavens in one aspect, while in another aspect it resembles a tree that burns and scatters lights around it. The solar courses are red circles, macro representing the sun, stars, and planets, and micro abstract enough to represent objects such as atoms and seeds. Since the cypress tree derives from the cult of the tree of life, which is as old as humanity, it has found its place in iconographic depictions.

Anahtar Kelimeler

Turkish art, Ayıntab, Antep, Gaziantep, Ottoman period, Alaybey Mosque, Pulpit, Pavilion Minbar, Cypress tree, Painted decoration, Mirac, Kab-ı Kavseyn, Sidretü, Moses Parable

Kaynakça

• Agard, Erik, Herrens Dag, Praedikener Til Anden Tekstraekke, August 2007.
• Alafandi, Rami and Asiah Abdul Rahim, The Destructıon and Reconstructıon of Aleppıne Ajamı Rooms of Jdaydeh’s Houses, Humanities and Social Sciences Review, 06(02):47–62 (2017), s.53,54.
• Altın, Alper, Gaziantep Türk İslam Mimarisi (Eyyubilerden Cumhuriyete), Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk İslam Sanatları Ana Bilim Dalı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), 2015.
• Bayer, İsmail, Mûsâ Kıssasında Yer Alan “Ateşte Olan/Olanlar”ın Kimliği Üzerine Tartışmalar, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C.17, S.1, 2017 ss. 43-62.
• Bozkurt, Nebi, “Minber” İslam Ansiklopedisi, C.30, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2005, s.101-103.
• Can, Mesut, Tarihte Minbere Yüklenen Sembolik ve Terminolojik Anlamlar Üzerine Bazı Tespitler, Bilimname XXXIX, 2019/3, s.413-417.
• Can, Yılmaz, "Minberin Cami Mimarisine Katılımı", Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8 / 2 (Nisan 2008), s.9-30.
• Çakıroğlu, Selim, “İşârî Tefsirlerde Mi‘rac Hadisesi”, Marife Dini Araştırmalar Dergisi S.22/1 (2022), s.443-466.
• Çam, Nusret, “Gaziantep Camilerinde Minber Problemi ve Müteharrik Minberler”, Belleten Dergisi, C. LII (205), 1994, s.1685.
• Çam, Nusret, “İslâm'ın Sanata ve Mimariye Bakışı”, Vakıflar Dergisi, S.24, 1994, s.273-290.
• Çam, Nusret, Müezzzin Mahfilleri ve Gaziantep Camilerinin Ahşap Müezzin Mahfilleri, 9.Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi, 23-27 Eylül 1991, Ankara 1995, C.1. s.548.
• Çam, Nusret, Türk Kültür Varlıkları Envanteri Gaziantep, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2006.
• Çetin, Yusuf, (2016 b) “Kars Müzesi’nde Bulunan Büyük Selçuklu Dönemine Ait Figür Bezemeli Bir Çini Tabağın İkonografik Çözümlemesi”, XX. Uluslararası Ortaçağ Türk Dünyası Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Sakarya.
• Çetin, Yusuf, Bahar Yayık, Tasavvuf Düşüncesinde Servi Ağacı ve Türk-İslam Sanatındaki Yansımaları, s.499-506.
• Ecesoy, Yasemin, Gaziantep Duvar Resimlerinde İki Halk Sanatçısı: Bekir ve Şemsi, Mediterranean Journal of Humanities, S.IV/1, 2014, s.159-169.
• Eroğlu Bilgin, Süreyya, Gaziantep Camilerinde Taş Süslemeler, Gece Kitaplığı, Ankara, 2017.
• Eroğlu, Süreyya, Gaziantep Ahmet Çelebi Camisi; Kadınlar Mahfili’nin Kalemişi Süslemeleri, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/5 Spring 2014, s.901-927.
• Eroğlu, Süreyya, Gaziantep Camilerinin Ahşap Üzerine Kalemişi Süslemeli Müezzin Mahfilleri, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (37), 2016, s.181-208, s.186.
• Esin, Emel, Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2004.
• Esir, Hasan Ali, Anadolu Sahası Mesnevilerinde Miraç Mevzu, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 39, Erzurum 2009, s.683,684. s.683.
• Güzelbey, Cemil Cahit, Gaziantep Camileri Tarihi, Gaziantep, 1992.
• Gök, Turgay, “Alaybey Cami Minberi” Gaziantep Minberleri (Zengilerden Cumhuriyete), Akdeniz Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, (Yayınlanmamış Lisans Tezi), Antalya, 2022.
• Karaman, Hayrettin, Mustafa Çağrıcı, İbrahim Kâfi Dönmez, Sadrettin Gümüş, Kuran Yolu Meali, Diyanet işleri Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2009.
• Kâşânî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ebi’l-Ganâim Muhammed. Letâ’ifü’l-i‘lâm fî işârâtı ehli’lilhâm -Tasavvuf Sözlüğü-. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Kutsal Kitap, Eski ve Yeni Anlaşma (Tevrat, Zebur, İncil) Yeni Çeviri, Yeni Yaşam Yayınları, Korea, 2016.
• Özen, Şebnem, Tarihi Urfa Cami Minberleri, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk İslam Sanatları Bilim Dalı, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Şanlıurfa, 2019.
• Peker, Ali Uzay, Anadolu Selçuklu Mimarisi İkonografisi Yazımına Doğru, VII. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyet Semineri, Selçuk Üniversitesi Basımevi, Konya, 1998.
• Peker, Ali Uzay, “Taklidin Estetiği Anadolu Selçuklu Mimarisinin Mimesis Kavramı Üzerinden Okunması” Türkiye’de Estetik Kongresi Bildiriler Kitabı”, TMMOB Mimarlar Odası ve Sanart Estetik ve Görsel Kültür Derneği Yayını, Ankara, 2007, s.563-571.
• Renda, Günsel, Turan Erol, Başlangıcından Bugüne, Çağdaş Türk Resim Sanatı Tarihi, C, I, İstanbul 1981, s.50.
• Taylan, Hüseyin, “Diana Nemorensis Kültü-Servi Ağacı İlişkisi ve Lydia Sikkelerindeki Tasviri”, Amisos, 2020, S.5/8, s.138-155.
• Uludağ, Süleyman, “Sidretü’l-Müntehâya”, TDV İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2009, s.151,152.
• Yakar, Halil İbrahim, Gaziantep Kitabeleri Bir Şehrin Hüviyeti, Ankara, Sonsöz Gazetesi Matbaacılık, 2014.
• Yener, Şakir Sabri, Kitabeler, Başpınar Dergisi, Gaziantep, 1941.
• Yağcı, Öner, Yunus Emre Yaşamı ve Bütün Şiirleri, Gün Yayıncılık, İstanbul, 2001.
• Yıldırım, Nimet, “Fars Mitolojisi Sözlüğü”, Kabalcı Yayınları, 2008.