A Work Of Architect Sinan İn Gaziantep: Sheikh Fethullah Zaviyeli-Mosque Symbolism İn Architecture

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 28 - 88, 30.06.2023

Turgay Gök

Öz

Sheikh Fethullah Zaviyeli-Mosque, located on Kepenek Street in the Şahinbey district of Gaziantep. It had built during Mimar Sinan was Chief Architect period. Because of this, there is a possibility that Sheikh Fethullah Zaviyeli-Mosque maybe was planned by Mimar Sinan and Christian architect "Mi'mâr Rûmî Naṣânî". So an exciting discovery as if it is the first known Mimar Sinan architectural monument in Gaziantep. In our studies, we have evaluated the symbolic reflections of an ancient culture, which we can determine on the Sheikh Fethullah Zaviyeli-Mosque plan, structural elements, decoration, design and the general composition of the building. In this context, the old religious books have expressed Sheikh Fethullah Zaviyeli-Mosque as the first building for worshipping and the first temple which contains some symbol in his structure, giving us that the structure has a supra-religious mission. The symbolism of the building is the work of an esoteric tradition that has survived from the pre-Islamic period. This tradition is an esoteric school that we can follow as Egyptian Hermezim, Christian Gnosistzm, and Islamic Sufism. It is also important that the owner's kufic writing style and the "Ya Hak" of the supreme creator are engraved on the plan of the building, as it is the first inscription found on it. The “gourd” motive seen in the building decoration we have determined revealed its origin and brought it to the literature. The type of Sheikh Fethullah Zaviyeli-Mosque plans to originate from the Mesopotamian city of Eridu as "Temple XVI", in the Middle Byzantine Period as a "closed Greek cross plan", and in the Early Ottoman Period. We can see the "T plan" in temple architecture in every period. The zaviyeli-mosque, which is similar to the monastic structures on many grounds such as location, functionality, creed, and so on shows the continuity of the culture in Anatolia. The zaviye structure, the early example of which can be seen in the village of Onar, Malatya, is also an important example for understanding today's cemevi culture.

Anahtar Kelimeler

Mimar Sinan, Zaviyeli Mosque, Inverted T-plan mosque, Gnostic, Gnosisism, Ayintab, Ottoman Architecture, Turkish Islamic Art, Gourd, Date tree, Umbrella vault, Fan vault, Bursa type plan, Zaviye, Lodge, Ribat, Cem House, Tevhidhâne, Çilehane, Palmet, Seven-branched candlestick, Mishkat and 16th century

Gaziantep'te Bir Mimar Sinan Eseri: Şeyh Fethullah Zaviyeli-Cami Mimarisinde Sembolizm

Öz

Gaziantep ili Şahinbey ilçesi Kepenek Sokakta bulunan Şeyh Fethullah Zaviyeli-Cami’si Mimar Sinan’ın Mimarbaşı olduğu dönemde inşa edilmiştir. Şeyh Fethullah Zaviyeli-Cami’nin Mimar Sinan ve Hristiyan mimar “Mi’mâr Rûmî Naṣrânî” tarafından planlanmış olma ihtimali, Gaziantep’te bilinen ilk Mimar Sinan yapısı olması bakımından heyecan verici bir bulgudur. Şeyh Fethullah Zaviyeli-Cami planı, strüktürel ögeleri, bezemesi, tasarımı ve yapının genel kompozisyonu üzerinde tespit edebildiğimiz, kadim bir kültürün sembolik yansımaları tarafımızca değerlendirilmiştir. Kutsal kitaplarda ifade edilen ilk tapınma ve ilk mabet Şeyh Fethullah Zaviyeli-Cami strüktüründe sembolize edilmesi yapıya dinler üstü bir misyonda yüklemektedir. Yapı üzerindeki sembolizm İslam öncesi dönemlerden günümüze kadar gelebilen bâtıni bir geleneğin eseridir. Bu gelenek, Mısır hermetizmi, Hristiyanlık gnosistzmi, İslam tasavvufu olarak takip edebildiğimiz bâtıni bir ekoldür. Yapının planı üzerine “makili kufi” yazı stili ile Yüce Yaratıcı’nın “Ya Hak” esmasının nakşedilmesi plan üzerinde tespit edilmiş ilk yazı olması bakımından ayrıca önemlidir. Yapı bezemesinde görülen “su kabağı” bezemesi tarafımızca tespit edilip kökeni ortaya konularak literatüre kazandırılmıştır. Şeyh Fethullah Zaviyeli-Cami plan tipi kökenini Mezopotamya’nın Eridu kenti “Tapınak XVI”, Orta Bizans döneminde “kapalı Yunan haçı planı”, Erken Osmanlı döneminde ters “T planı” olarak her dönemde tapınak mimarisinde kullanılması mühimdir. Manastır yapılarına konum, işlevsellik, itikat, gibi birçok temelde benzeyen zaviyeli-cami Anadolu’daki kültürün devamlılığını göstermektedir. Erken örneği Malatya, Onar köyünde görülen zaviye yapısı günümüzdeki cem evi kültürünün anlaşılması için önemli bir örnek teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Mimar Sinan, Zaviyeli Cami, Ters T planlı cami, Gnostik, Gnosiszm, Ayıntab, Osmanlı mimarisi, Türk İslam Sanatı, Su kabağı, Hurma ağacı, Şemsiye tonoz, Yelpaze tonoz, Bursa tipi plan, Zaviye, Tekke, Ribat, Cem evi, Tevhidhâne, Çilehane, Palmet, Yedi kollu şamdan, Mişkat, Mişkan, 16. Yüzyıl

Kaynakça

• Abu’l-Farac, Gregory, Abu’l-Farac (Bar Hebraeus) Tarihi, çev. Ernest A. Wallıs Budge, Ömer Rıza Doğrul, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, C.II, 1950.
• Âşık Paşa, Garip-Nâme, haz. Kemal Yavuz, İstanbul, Türk Dil Kurumu Yayınları, C.I/1, I/2, 2000.
• Altın, Alper, Gaziantep Türk İslam Mimarisi (Eyyubilerden Cumhuriyete), Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Altın, Alper, Türk İslam Sanatı Geometrik Süslemesinde Ali İsminin Üç Kollu Çarka Uyarlanması, Akademik Hassasiyetler Dergisi, C.6, S. Sanat Tarihi Özel Sayısı, 2019, s.23-54.
• Arıkdal, Ergün, Büyük Sentez Tekamül, Ruh ve Madde Yayınları, İstanbul, 1999.
• Arpat, Atilla, “Sinan Camilerinde Kutsal, (Mistik) Boyutlar ve Modüler Düzen”, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları, S.28, 1984, s.1-28.
• Avcı, Casim, “Şeyh”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010, C.39.
• Avcu, Ali, Gnostik ‘Kurtarıcı Bilgi’ (Gnosis) Anlayışı ve İsmaililik’teki Tezahürleri, e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 12/2 (Aralık 2019), s.319-352.
• Bağcı, Serpil, Filiz Çağman, Günsel Renda, Zeren Tanındı, Osmanlı Resim Sanatı, İstanbul: TC. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
• Crawford, Harrıet, Sümerler ve Sümerler, çev. Nihal Uzan, Ankara: Londra Üniversitesi Arkeoloji Enstitüsü, Arkadaş Yayınevi, 2004.
• Cohn-Sherbok, Dan, The Alphabet ın Mandaean and Jewısh Gnostıcısm, Religion, S.11, 1981, s.227-234.
• Çam, Nusret, Gaziantep Şeyh Fethullah Külliyesi, Ankara: Kütür Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Çam, Nusret, Türk Kültür Varlıkları Envanteri Gaziantep, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2006.
• Çoğ, Mehmet, İslam-Bizans ilişkileri bağlamında “Pavlikanlar” Üzerine Bir Değerlendirme, İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 13:2, 2008, s.73-87.
• Denknalbant Çobanoğlu, Ayşe, Silivrikapı Hadım İbrahim Paşa Camii’nin Plan Özellikleri ve Klasik Dönem Osmanlı Mimarlığı İçinde Benzer Örnekler Üzerine Bir Değerlendirme, Art-Sanat Dergisi, S.11, s.101-140.
• Develioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi, 2017.
• Efe, İsmail, Beylikler Döneminin Nadide Eserlerinden Beyşehir’deki Eşrefoğlu Camii, Uluslararası Orta Anadolu ve Akdeniz Beylikleri Tarihi, Kültürü ve Medeniyeti Sempozyumu I: Eşrefoğulları Beyliği Tarihi, Ankara: 11-13 Eylül 2014-Beyşehir, s.265-295.
• Erdoğan, Meryem Kaçan, XVI. Yüzyılda Halep’te Bir Osmanlı Vakfı: Behram Paşa Külliyesi, İstanbul: Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S.22, 2010, s.1-26.
• Eroğlu, Süreyya Bilgin, “Gaziantep Şeyh Fethullah Cami’nin Taş Süslemeleri”, Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Sempozyumu Bildiriler Kitabı, ed. Mehmet Ali Karaman, İstanbul: Gece Kitaplığı, 2018, s.395-422.
• Esin, Emel, Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2004.
• Evliyâ Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, çev. Seyit Ali Kahraman, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011, C. 9.
• Eyice, Semavi, Hüsrreviyye Cami, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999, C.19, s.57,58.
• Eyice, Semavi, “İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesi Zâviyeler ve Zâviyeli-Camiler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C.23, Ekim 1962-Şubat 1963, s.3-80.
• Deveci, Abdurrahman, Ağaç Öy: Türkmen Çadırı, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları, S.200, 2012, s.109-124.
• Doğan, Sema, Ortaçağ Manastır Sistemi: Doğu ve Batı Manastırları, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2003, C.20, S.2, s.73-89.
• Fidan, Maksude Kurt, Gnostik Metinlerde Dişil İmgeler: Nag Hammadi Literatürü Örneği, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Gök, Turgay, Kadı Kemaleddin (Boyacı) Cami Banisi ve İnşa Tarihi ile İlgili Önermeler, Gaziantep: Arulis Dergisi, S.11, 2022, s.47-51.
• Gündüz, Şinasi, “Sâbiîlik” İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008, C.35, s.341-344.
• Güzelbey, Cemil Cahit, Gaziantep Camileri Tarihi, Gaziantep: 1992.
• Harman, Mürüvet, “Kırkbudak Şamdanları ile İlgili Bir Deneme”, Sanat Tarihi Yıllığı, S.28, 2019, s.55-80.
• Harman, Ömer Faruk, Süleyman, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010, C.38, s.56,60.
• Işık, Caner, “Derviş Ruhan” Örneğinde Alevi-Bektaşi Dervişlik Geleneği, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• İbn Havkal, 10. Asırda İslam Coğrafyası, ter. Ramazan Şeşen, Yeditepe Yayınları, 2021. İnan, Afet, Mimar Koca Sinan, Ankara: Türkiye Emlak Kredi Bankası Neşriyatı, 1968.
• Jasser, Lamia, Salem Khalaf, Abbas Sabbağ, Adnan Mamo, Halepte Adım Adım Osmanlının İzinde, ed. Halil İbrahim Yakar, Ahmet Özpay, Ankara: Gaziantep Üniversitesi, 2010.
• Karaata, Hüseyin, Hüsnûname I, haz. Ahmet Beyazlar, Gaziantep: Uğur Ofset, 2006.
• Keskin, Oya, Sevtap Yılmaz, Su Kabağı Lifi (Luffa Cylindrica)-Epoksi Kompozitinde Sesin Yutulma Performansını Etkileyen Parametreler, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi, S.24 (1), 2020, s.201-208.
• Kihter, Tuğrul, Beylikler ve Eserleri Anadolu’nun Beyleri, T Yayın, 2012. Köksal, Mustafa Asım, Peygamberler Peygamberi Hazreti Muhammed (Aleyhisselam) ve İslamiyet, İzmir: Işık Yayınları, 2011, C.1-2.
• Kramer, Samuel Noah, Tarih Sümer’de Başlar, çev. Muazzez İlmiye Çığ, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998.
• Kuran, Aptullah, Mimar Sinan, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayıncılık, 1986.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. Çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Kuru, Alev Çakmakoğlu, Orta Asya Türk Sanatından Palmet ve Lâle Motiflerinin Değerlendirilmesi Hakkında Bir Deneme, Ankara, Belleten, C.LXI. S.230, 1997.
• Kutsal Kitap “Tevrat, Zebur, İncil” Yeni Çeviri, Korea: Yeni Yaşam Yayınları, 2016, s.360,361. Maktal, Dilek Canko, Bizans Prensesi Anikia Iuliana’nın Baniliği ve Aziz Polyeuktos Kilisesi, Mimarlık ve Yaşam, S.2 (1) 2017, s.47-63.
• Mevlâna Celâleddîn Rumi, Mesnevi, çev. Veled Çelebi İzbudak, göz. geç. Abdulbaki Gölpınarlı, Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Necipoğlu, Gülru, Sinan Çağı Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimarî Kültür, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Pala, İskender, Mühr-i Süleyman, İslam Ansiklopedisi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020, C.31, s.523-525.
• Parla, Canan, “Niğde Hüdavent Hatun Türbesi’ne İkonografik Yaklaşım”, Turkish Studies-Social Sciences, 2019, C.14, S.3, s.1007-1032.
• Rençber, Fevzi, Alevi Geleneğinde “Cem Evinin” Tarihsel Kökeni, Uluslararası Türk Dünyasında Din Anlayışları Sempozyumu, 4-6 Kasım 2010.
• Reşîdüddin Fazlullah, Câmiu’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı), çev. İsmail Aka, Mehmet Ersan, Ahmad Hesamipour
• Khelejani, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Safiyüddin Erhan, M., Şihabüddin Lâla Şahin Paşa Hayatı, Vakıfları ve Külliyesi, Sultan I. Murad Hudâvendigâr ve Dönemi, Bursa: Osmangazi Belediyesi Yayınları, 2012, s.196-231.
• Soykan, Aysel Nazlı, Kappadokia Bölgesindeki Kapalı Yunan Haçı Planlı Kagir Kiliselerin Mimari Özellikleri Açısından İncelenmesi, Akademik Sanat; Sanat Tasarım ve Bilim Dergisi, S.4 (7), 2019, s.44-65.
• Sönmez, Ramazan, Alevilik ve Bektaşilik’te “Nur” ve “Mişkat” Kavramlarının Nur suresi 35. Ayeti Bağlamında İzahı ve Bir İbadet Formuna Dönüşmesi, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S.97, Mart 2021, s.177-188.
• Şahin, Kamil, “Edebâli”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994, C.10, s.393,394.
• Şancı, Fuat, Arapkir Onar Köyünde Türk Eserleri, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, yıl.14, S.37, 2021, s.266-290.
• Şaşmaz, Ayfer, Gaziantep Manzumeleri ve Külliyeleri: Şeyh Fethullah Külliyesi Üzerine Bir İnceleme, Gaziantep: Hasan Kalyoncu Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Baba İlyas”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991, C.4, s.368.
• Onat, Hasan, İsmâil b. Ca’fer es-Sadık, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001, C.23, s.91,92.
• Öz, Mustafa, Mustafa Muhammed eş-Şek’a, “İsmâiliyye”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001, C.23, s.128-133.
• Özbek, Yıldıray, “Bursa Ulu Cami Minberi”, Sanat Tarihi Araştırmaları, ed. Mustafa Denktaş, Osman Eravşar, Konya: 2007, s.295-314.
• Özgür Yıldız, Şenay, Gaziantep Camilerinde Görülen Bazı Güneyli Etkiler, Sanat Tarihi Dergisi, S.25 (1) 2016, s.85-110.
• Özlü, Zeynel, Yavuz Sultan Selim’in Kutlu Seferi Mercidâbık Savaşı, Gaziantep: Şehitkamil Belediyesi Kültür Yayınları, 2021.
• Özuslu, Ergün, Antepli Hattatlar, Sertaç Yayıncılık, Gaziantep, 2021. Tanman, Baha, Şahkulu Sultan Tekkesi, İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010, C.38, s.286-289.
• Topkaraoğlu, Nadir, Gaziantep Fethullah Cami ve Zaviyesi, Ankara: Vakıflar Dergisi, S.19, s.207-222. Tunçel, Oğuz, Kitabın İlk Formu: Eski Mezopotamya’nın Kil Tabletler, Sanat ve Tasarım Dergisi, (25), 2020, s.305-321.
• Yakar, Halil İbrahim, Gaziantep Kitabeleri Bir Şehrin Hüviyeti, Ankara: Sonsöz Gazetesi Matbaacılık, 2014.
• Yıldırım, Yunus Emre, Geç Kalkolitik Dönemden Erken Tunç Çağı Sonuna Kadar Mezopotamya Tapınaklarının Mimari Gelişimi ve Toplumsal Önemi, Bursa, Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Yıldız, Sevcan, Kiliseden Camiye Bizans Mimarisi, Ankara: İksad Publishing House, 2020.
• Ahmet Beyazlar, Arkeolog (Araştırmacı/Yazar), Gaziantep/Şehitkamil, 1963.
• Mehmet Mustafa Dağ, Araştırmacı/Yazar (Kitapçı), Gaziantep/Şahinbey, 1978.
• Taner Gök, Türkçe Öğretmeni, Malatya/Yeşilyurt, 1985.