ŞEHBENDER RAPORLARI BAĞLAMINDA OSMANLI’NIN SON DÖNEMİ DIŞ GÖÇLER

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 2, 34 - 51, 31.12.2023

Berivan Sultan Duman , Hilmi Bayraktar

Öz

Osmanlı’dan başta Kuzey ve Güney Amerika olmak üzere yabancı ülkelere yoğun göçlerin yaşandığı bilinmektedir. Amerika’ya ilk göçler 1820’li yıllarda başlamış ve 1860’larda göçler ivme kazanmıştır. Osmanlı topraklarından Amerika’ya göçlerin özellikle Beyrut, Suriye, Halep, Cebel-i Lübnan, Kudüs ve komşu bölgelerde yoğunlaştığı görülmektedir. Ancak Osmanlı sadece doğu bölgesindeki bu topraklardan değil Anadolu, İşkodra, Yanya gibi Balkan topraklarından da dış göç vermiştir. Göç edenlerin çoğunluğu başlangıçta Gayrimüslim tebaadan oluşurken ilerleyen süreçlerde Müslüman tebaanın da bu göç dalgasına katılmıştır. Bu göçlerin temelinde ağırlıkla ekonomik sıkıntılar yatmakla birlikte askerlik hizmetinden kaçmak, daha fazla para kazanmak veya sadece yeni yerler keşfetmek arzularının da yattığını görmek mümkündür. Çeşitli sebeplerle gittikçe hız kazanan dış göçler karşısında Osmanlı Devleti şehbenderler vasıtasıyla bir takım önlemler almıştır. Alınan önlemlere rağmen geri dönüş sağlanamadığında ise şehbenderlerce görev mahallindeki Osmanlı tebaasının durumu yakından takip edilmiştir. Bu nedenle göç etmiş Osmanlı tebaasıyla ilgili en sağlam bilgilere ikamet mahallindeki şehbenderlerden veya şehbender raporlarından ulaşılabilmektedir. Zira şehbenderler görev mahallindeki tebaanın her türlü haklarını korumak ve hukuki işlerini yürütmekle görevlendirilmiştir. Bu bağlamda çalışmada Osmanlı Arşivi’nde 19. ve 20. yüzyıllardaki şehbender raporları doğrultusunda Osmanlı Devleti’nden yabancı topraklara uzanan dış göçler ve bunun Osmanlı’ya etkileri üzerine bir inceleme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Göç, Dış Göç, Şehbenderlik, Şehbenderlik Raporları

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• DH.TMIK.M. (Dâhiliye Nezareti Muamelat) 242/41; 254/41; 259/54; 262/1.
• DH.TMIK.S. (Dâhiliye Nezareti Islahat) 60/18.
• DH.MKT. (Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi) 2752/19; 1526/118; 1601/57; 130/7.
• DH.MUİ. (Dâhiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye Dairesi) 163/75.
• HR.TO. (Hariciye Nezareti Tercüme Odası) 22/37; 21/24; 116/105; 593/47.
• HR.İD. (Hariciye Nezareti İdare) 15/12; 15/61: 15/52; 15/58: 15/67; 15/69; 15/72.
• HR.SFR.1. (Hariciye Nezareti Petersburg Sefareti) 108/22.
• HR.SYS. (Hariciye Nezareti Siyasi) 54/1.
• HR.TH. (Hariciye Nezareti Tahrirat) 358/50.
• MV. (Meclis-i Vükela Mazbataları) 123/11.
• Y.A.HUS. (Yıldız Hususi Maruzat) 337/137.
• Y.PRK.HR. (Yıldız Hariciye Nezareti Maruzâtı) 17/40.
• BEO. (Bab-ı Ali Evrak Odası) 3115/233601; 880/65953; 3250/243703. Telif Eserler
• AKPINAR, Mahmut, Osmanlı Devleti’nde Şehbenderlik Müessesesi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Cumhuriyet Üniversitesi S.B.E., Sivas 2001.
• AKTER, Ahmet, “Ermenilerin Amerika’ya Göç Etme Nedenleri”, Ermeni Araştırmaları, S. 23-24, 2016, ss. 141-156.
• ARIK, Tuğrul, “Sırbistan’daki Niş ve Vranye Şehbenderlerinin 1908-1311 Dönemi Ticaret Raporları”, IV. Uluslararası Sosyal Bilimler ve Eğitim Bilimleri Sempozyumu (USVES), Eylül 2021, ss. 9-60.
• AYDEMİR, Salih-ŞAHİN, Mehmet Cem. “Tek Tanrılı Dinlerde Göç Olgusuna Sosyolojik Bir Yaklaşım: Göç Teorileri Açısından Bir Analiz”. Journal of Islamic Research, C. 28, S. 3, 2017, ss. 59-371.
• BAY, Abdullah, “Osmanlı Gümrüğünde Bir Geçiş Belgesi: Pasavan veya Geçit Tezkeresi”, Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmalar Dergisi, S. 43, 2017, ss. 325-356.
• BAYRAKTAR, Hilmi, “XIX. Yüzyılda Ermenilerin Osmanlı Devleti’ni Terkinde Yerli ve Yabancı Basının Etkisi Üzerine Düşünceler”, 19-20. Yüzyıllarda Türk-Ermeni İlişkileri-Kaynaştırma-Kırgınlık-Ayılık-Yeni Arayışlar”. Uluslararası Sempozyum, ed. Fatih M. Sancaktar vd., Türk Ocakları Şubesi, İstanbul 2015, ss. 503-518.
• BEYDİLLİ, Kemal, “Mahmud II”. DİA, C. 27, İstanbul 2003, ss. 352-357.
• BOSTAN, Zeynep, Modern Osmanlı Hariciyesinin İnşası ve II. Abdülhamid Döneminde Diplomasi, (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi S.B.E., İstanbul 2019.
• ÇAĞLAYAN, Savaş, “Göç Kuramları, Göç ve Göçmen İlişkisi”, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE), S. 17, Güz 2016, ss. 67-91.
• DEMİRTAŞ, Mehmet, “Osmanlı Başkent’inde Dilenciler ve Dilencilerin Toplum Hayatına Etkileri”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, C. 20, S. 20, Mart 2006, ss. 81-104.
• DİNÇER, Sinan, “İlk Gurbetçiler: Harput’tan ABD’ye Emek Göçü (1850-1914)”, Geçmişten Geleceği Harput Sempozyumu Bildiriler, C. 1, Elâzığ 2013, ss. 307-319.
• DİNÇER, Sinan, “Ya Sev Ya Terket’in Ermenicesi: Osmanlı Devleti’nde Tabiiyet ve Sınır Dışı Uygulamalarından Bir Fasıl”, Sınır ve Sınırdışı, Nota Bene Yayınları, İstanbul 2014, ss. 322-354.
• GENÇ, Hamdi-BOZKURT, İ. Murat. “Osmanlı’dan Brezilya ve Arjantin’e Emek Göçü ve Göçmenlerin Sosyo-Ekonomik Durumu (1850-1915)”. Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi 28/1 (2010), ss. 71-103. “Göç”, Türk Tarih Kurumu Sözlüğü. https://sozluk.gov.tr/
• GÖR, Emre, “1881 Tarihli Şehbenderler Nizamnamesi Üzerine Bir İnceleme”, Sosyal Bilimler Akademi Dergisi, C. 2, S. 1, Mayıs 2019, ss. 51-69.
• GÜREŞÇİ, Ertuğrul, “Ortak ve Farklı Yönleriyle İç ve Dış Göçler”, Sosyal Araştırmalar, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 9, S. 43, Nisan 2016, ss. 1058-1064.
• HACISALİHOĞLU, Mehmet, “Sırbistan”, DİA, C. 37, İstanbul 2009, ss. 121-126.
• KARA, Âdem, “7 Numaralı Ticaret Layihasına Göre Osmanlı Devleti-Arjantin Ticari İlişkileri ve Arjantin’de Bulunan Osmanlı Nüfusu”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 1, S. 14, Mayıs 2007, ss. 110-121.
• KARPAT, Kemal. “Câliye”. DİA, C. 7, İstanbul 1993, ss. 34-38.
• KILIÇ, Özcan, XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nden Latin Amerika’ya Göç Hareketi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2021.
• KOÇAK, Yüksel-TERZİ, Elvan, “Türkiye’de Göç Olgusu, Göç Edenlerin Kentlere Olan Etkileri ve Çözüm Önerileri”, Kafkasya Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C. 3, S. 3, 2012, ss. 163-184.
• KUTÜKOĞLU, Mübahat S., “Mürur Tezkiresi”, DİA, C. 32, İstanbul 2006, ss. 60-61.
• ORAL, Belgin Oral- ÇETİNKAYA, Fevziye, “Sosyolojik Bir Olgu Olarak Göç, Tanımı, Nedenleri ve Göç Kuralları”, Türkiye Klinikleri, C. 3, S. 1, 2017, ss. 1-8.
• ÖZDEMİR, Hazal, “Osmanlı Ermenilerinin Göçünün Fotoğrafını Çekmek: Terk-i Tâbiiyet ve Pasaport Politikaları”. Toplumsal Tarih, C. 304, Nisan 2019, ss. 82-90.
• QUATAERT, Donald, “Tanzimat Döneminde Ekonominin Temel Problemleri”. Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, (ed. Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlığolu), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2018, ss. 729-740.
• SAVAŞ, İbrahim, “Konsolos”, DİA, C. 26, Ankara 2002, ss. 178-180.
• SEZER, Hamiyet, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Seyahat İzinleri (18.-19. Yüzyıl)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 22, S. 33, Mayıs 2003, ss. 105-124.
• TUNCER, Fatih Fuat-Zengin, Metin, “Unutulan Göçmenler El Turcolar: Osmanlı Dönemi Suriye Bölgesinden Latin Amerika’ya Yapılan Göçler ve Etkileri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 13, S. 70, Nisan 2020, ss. 304-314.
• TUZCU, Ayla-BADEMLİ, Kerime, “Göçün Psikososyal Boyutu”, Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, C. 6, S. 1, 2014, ss. 56-66.
• YETİŞGİN, Memet-BAŞKAN, Ömer Fatih, “Osmanlı-Sırp İlişkileri: Selanik Limanı Üzerinden Sırbistan’a Patlayıcı Madde Sevkiyatı (1908-1909)”, Türk Dünyası Araştırmaları, C. 124, S. 245, Mart-Nisan 2020, ss. 371-394. YÜKSEL, Ahmet, “II. Abdülhamid Döneminde Bilimsel, Kültürel ve Turistik Amaçlarla Osmanlı Ülkesine Gelen Almanlar”, The Journal Of Academic Social Science Studies, C. 5, S. 5, Ekim 2012, ss. 413-433.