17. YÜZYILDA MÜHİMME DEFTERLERİ VE AYNTÂB/ANTEP ŞER‘İYE SİCİLLERİ ÖRNEKLERİNDE KAHVEHÂNELERİN KAPATILMASI VE TÜTÜN YASAKLARININ UYGULANMASI

Yıl 2020, Cilt: 10 Sayı: 2, 494 - 554, 15.12.2020

Fatma Gül Karagöz

https://doi.org/10.32957/hacettepehdf.765820

Cited By: 6

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nda tütün ve kahve tüketimi, tütünün yasaklanması, kahvehânelerin dönemsel olarak kapatılması sosyal ve ekonomik tarih bakımından verimli bir çalışma alanı sunmaktadır. Bu iki metanın tüketimini hukuk tarihi açısından değerlendiren eserler ise nispeten azınlıktadır. Bu makalenin amacı Osmanlı İmparatorluğu’nda 17. yüzyılda tütün içme yasağını ve kahvehânelerin kapatılmasını hukuk tarihi çerçevesinden incelemektir. Tarihçi Naîmâ Mustafa Efendi (ö. 1716) bu yasakların arkasında İstanbul ulemâsından Kadızâde ailesini işaret etmiş; Sultan IV. Murad’ın (ö. 1640) Kadızâde Mehmed Efendi’nin (ö. 1635) görüşlerinden yararlandığını belirtmiştir. Öte yandan dönemin arşiv kaynakları arasında çeşitli mühimme defterleri ve şer‘iye sicillerinde konuyla ilgili örnekler dikkate alındığı zaman, yasakların muhafazakâr bir fikir akımının yayılmasından ziyade, Osmanlı hukuku ve İslâm hukukunun bazı temel ilkelerinin uygulanmasına dayandığı net bir biçimde anlaşılmaktadır. Makale, tütün tüketimi ve kahvehâne konusunda hukuk uygulamasının “kamu düzeni” olarak ifade edilebilecek bir değeri dikkate alındığı üzerinde durmaktadır. Makale yasağın uygulanma şekline yönelik olduğu için kullanılan kaynaklar, kanunnâme, ferman ve fetva gibi düzenleyici metinlerin yanı sıra, ağırlıklı olarak mühimme defterlerindeki emirler ve şer‘iye sicillerinden oluşmaktadır. Mühimme defterleri merkezî yönetim tarafından düzenlenen emirlerin bir kopyasını içermektedir; bu nedenle devletin yasaklar konusunda genel politikasını gösterebilir. Şer‘iye sicilleri ise genel bir kuralın taşrada ne şekilde uygulandığını anlamaya yardımcı olabilir. Bu çalışmada, mekân olarak başkente nispeten uzak olan Ayntâb/Antep mahkemesindeki uygulamayı incelemek tercih edilmiştir. 17. yüzyılda Ayntâb şer‘iye sicillerinde tütün tüketimi ve kahvehânelerin yasaklanmasına dair hangi hukukî kriterlerin dikkate alındığı makalede cevaplanmaya çalışılan sorulardan biridir.

Anahtar Kelimeler

tütün yasağı, kahvehane yasağı, mühimme, şeriye sicili, Ayntab

Kaynakça

• Kaynakça Yayınlanmış arşiv belgeleri: 3 Numaralı Mühimme Defteri 966-968/1558-1560, (haz. Nezihi Ayhut, vd.), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 1993.
• 5 Numaralı Mühimme Defteri (973/1565-1566), (haz. Hacı Osman Yıldırım, vd.), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 1994.
• 6 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564-1565), Cilt: 2, (haz. Hacı Osman Yıldırım, vd.), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 1995.
• 82 Numaralı Mühimme Defteri (1026-1027/1617-1618), (haz. Hacı Osman Yıldırım, vd.), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 2000.
• 85 Numaralı Mühimme Defteri, (1040-1041(1042)/1630-1631(1632), (haz. Hacı Osman Yıldırım, vd.), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 2002.
• İstanbul Kadı Sicilleri 19, Bâb Mahkemesi 46 Numaralı Sicil (1096-1-1097/1685-1686), (haz. Coşkun Yılmaz), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezî (İSAM) Yayınevi, İstanbul, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri 23, Hasköy Mahkemesi 5 Numaralı Sicil (1020-1053-1612-1643), (haz. Coşkun Yılmaz), Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezî (İSAM), İstanbul, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri 31, Eyüp Mahkemesi (Havass-ı Refia) 90 Numaralı Sicil (1090-1091/1679-1680), İstanbul Kültür AŞ ve Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezî (İSAM), İstanbul, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri 47, Evkaf Muhasebesi 1 Numaralı Sicil (1042-1044/1632-1635), (haz. Coşkun Yılmaz), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür AŞ Yayınları, İstanbul, 2019.
• Eserler AHMED ER-RUMÎ AKHİSÂRÎ, Tütün İçmek Haram mıdır? Bir Osmanlı Risalesi, (haz. Yahya Michot), (çev. Ayşen Anadol vd.), Kitap Yayınevi, İstanbul, 2015.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, Cilt: 4, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul, 1992.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, Cilt: 8, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul, 1994.
• AKSOY, Perihan, 35 Numaralı Ayntâb Şeriyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, H. 1094-1095/M. 1682-1683, (s. 1-145), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• ALAN, Ercan, 95 Numaralı Mühimme Defteri, Tahlil, Transkripsiyon ve Özet, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2008.
• ARIKAN, Melahat, 12 Numaralı Ayntâb Şeriyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, (H. 1027-1028/M. 1618-1619, s. 105-204.), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• AVCI, Mustafa, Osmanlı Ceza Hukuku I: Genel Hükümler, 3. Bs., Adalet Yayınevi, Ankara, 2018.
• AVCI, Mustafa, Osmanlı Ceza Hukuku II: Özel Hükümler, 3. Bs., Adalet Yayınevi, Ankara, 2018.
• AYDIN, Mehmet Akif, Türk Hukuk Tarihi, 9. Bs., Beta Yayınları, İstanbul, 2012.
• AYDIN, Mehmet Akif, “Türk Hukuk Tarihi ve Tarihçiliği”, Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet, 2. Bs., Klasik Yayınevi, İstanbul, 2017, (131-148).
• BAER, Marc David, IV. Mehmed Döneminde Osmanlı Avrupası’nda ihtida ve Fetih, (çev. Ahmet Fethi), Hil Yayınları, İstanbul, 2010.
• BAKTIR, Mustafa, “İçki”, DİA, Cilt: 21, 2000, (458-462).
• BARKAN, Ömer Lütfü “Osmanlı İmparatorluğu’nda Çiftçi Sınıfların Hukuki Statüsü”, Türkiye’de Toprak Meselesi, Gözlem Yayınları, İstanbul, 1980, (725-288), s. 730. (İlk yayın yeri: Ülkü, Yıl: 1937, Cilt: 9, Sayı: 49, (33-48).)
• BAŞ, Gülcan, 35 Numaralı Ayntâb Şeriyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, H. 1094-1095/M. 1682-1683, (s. 146-288), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
• BİLKAN, Ali Fuat, Fakihler ve Sofular Kavgası 17. Yüzyılda Kadızâdeliler ve Sivasiler, İletişim Yayınları, İstanbul, 2016.
• BOSTAN, İdris, “Kahve”, DİA, Cilt: 24, 2001, (s. 202-205).
• BOSTAN, İdris, 2019, Osmanlı Deniz Ticareti, Küre Yayınları, İstanbul, 2019.
• BOZKURT, Nebi, “Eğlence”, DİA, Cilt: 10, 1994, (483-488).
• CENGİZ, Osman, 16. Yüzyıl Osmanlı Düşüncesinin Kaynakları Çivizâde-Ebussuud-Birgivî, Ketebe Yayınevi, İstanbul, 2019.
• CEVİZ, Nurettin, “Kahvenin İslâm Dünyasına Girişi ve Arap Edebiyatında Ele Alınışı”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 2004, No: 18, (343-356).
• CİN, Halil/AKYILMAZ, Gül, Türk Hukuk Tarihi, Sayram Yayınları, Konya, 2009
• ÇAĞRICI, Mustafa, “Fitne”, DİA, Cilt: 13, 1996, (156-159),
• ÇAĞRICI, Mustafa, Mâlâyâni”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi (DİA), Cilt: 27, 2003, (s. 480-481).
• ÇAM, Cuma, 11 Numaralı Ayntâb Şeriyye Sicilinin Transkriptsiyonu ve Değerlendirilmesi (H. 1017/M. 1608-1609), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kars, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• ÇAVUŞOĞLU, Semiramis, The Kadızadeli Movement: An Attempt of Şeriat-Minded Reform in the Ottoman Empire, yayınlanmamış doktora tezi, Princeton Üniversitesi Yakın Doğu Araştırmaları Enstitüsü, 1990.
• ÇAVUŞOĞLU, Semiramis, “Kadızâdeliler”, DİA, Cilt: 24, 2001, (100-102).
• ÇELİK, Abdülvahit, 97 Numaralı Mühimme Defteri Transkripsiyonu Hicri 1090-1092-Miladi 1679-1681, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• ÇİFTÇİ, Cafer, “Osmanlı’da Kahve ve Bursa Kahvehâneleri”, Uludağ Üniversitesi II. Bursa Halk Kültürü Sempozyumu Bildiri Kitabı, Cilt: 3, Uludağ Üniversitesi Rektörlüğü Kültür Sanat Kurulu Yayınları, Bursa, 2005, (853-870).
• DÜZDAĞ, Ertuğrul, Şeyhülİslâm Ebussuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1983.
• ELİAÇIK, Muhittin, “Şeyhülİslâm Bostanzâde Mehmed Efendi ve Nazmen Verilmiş Fetvaları”, Turkish Studies-International Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Yıl: 2012, Cilt: 7, Sayı: 4, (s. 35-50).
• ESİN, Ulviyenur Pakize, 97 Numaralı Mühimme Defterinin Transkripsiyonu Hicri 1090-1092-Miladi 1679-1681, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2009.
• EVLİYÂ ÇELEBİ B. DERVİŞ MEHEMMED ZILLÎ, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi I. Kitap, (haz. Robert Dankoff vd.), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2006.
• FERGUSON, Heather, The Proper Order of Things Language, Power, and Law in Ottoman Administrative Discourses, Stanford University Press, California, 2018, s. 14-15.
• GEDİKLİ, Fethi, “Osmanlı Mahkemesinde Fetva Kullanımı ve Fetva Kaza İlişkisi”, Osmanlı Hukukunda Fetva, (der. Süleyman Kaya vd.), Klasik Yayınevi, İstanbul, 2018, (201-226).
• GENÇ, Mehmet, “Contrôle et taxation du commerce du café dans L’Empire ottoman fien XVIIe-premiere moitié du XVIIIe siecle”, Le commerce du café avant l’ere des plantations coloniales espaces, réseaux, sociétés (XVe-XIXe siecle), (der. Michel Tuchscherer), Institut français d’archéologie orientale, Kahire, 2001, (s. 161-179).
• GÖÇMEN, Muammer, “Üstüvânî Mehmed Efendi”, DİA, Cilt: 42, 2012, (s. 396-397).
• GREHAN, James “Smoking in early Modern Sociability: The Great Tobacco Debate in Ottoman Middle East (Seventeenth to Eighteenth Centuries)”, American Historical Review, Yıl: 2006, Cilt: 111, Sayı: 5, (s. 1352-1377).
• GÜNER, Hüsniye, 21 Numaralı Ayntâb Şeriyye Sicil Defteri (H. 1059-1060/M. 1649-1650) Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• HATTOX, Ralph S., Coffee and Coffeehouses: The Origins of a Social Beverage in the Medieval Near East, 3. Basım, University of Washington Press, Washington, 1996.
• İLHAN, Okan, 20 Numaralı Ayntâb Şeriyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, (s. 137-270) H. 1060-1061/M. 1650-1651, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• İNALCIK, Halil, Kanunnâme, DİA, Cilt: 24, 2001, (333-337).
• İNALCIK, Halil, “Türk-İslâm Devletlerinde Devlet Kanunu Geleneği”, Osmanlı’da Devlet, Hukuk ve Adalet, 3. Bs., Kronik Yayıncılık, İstanbul, 2016, (31-46).
• İPŞİRLİ, Mehmet, “İstanbul Kadılığı”, DİA, Cilt: 23, 2001, (305-307).
• İPŞİRLİ, MEHMET, “Naîmâ”, DİA, Cilt: 32, 2006, (316-318).
• KALAYCI, Mehmet/ÖZTÜRK, Eyüp, “18. Yüzyıl Osmanlı Coğrafyasında Tütünün Sosyo-Kültürel Zeminine Dair Bir Metin: Ebu Sehl Numan Efendi ve Tahlilu’d-Duhân Adlı Risalesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 2017, Cilt: 58, Sayı: 1, (1-45).
• KARACA, Müjge 94 Numaralı Mühimme Defteri’nin Özetli Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• KARTAL, Mine, 20 Numaralı Ayntâb Şeriyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, (H. 1060-1061/M. 1650-1651), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• KÂTİB ÇELEBİ, Mizanü’l-Hakk fi İhtiyari’l-Ehakk, (haz. Orhan Şaik Gökyay), Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2008.
• KAYTAZ, Fatma, 88 Numaralı Mühimme Defteri, Transkripsiyon ve Özet, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2006.
• KERMELİ, Evgenia, “The Tobacco Controversy in Early Modern Ottoman Christian and Muslim Discourse”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Yıl: 2014, Cilt: 21, (121-135).
• KESKİNTAŞ, Orhan, Osmanlı Siyasetnâmelerinde Adalet, Ahlak ve Nizam Üzerine Bir İnceleme, İletişim Yayınevi, İstanbul, 2017.
• KOCA, Ferhat, “Haram”, DİA, Cilt: 16, 1997, (100-104).
• KOCA, Ferhat, “Mekruh”, DİA, Cilt: 28, 2003, (s. 581-583).
• KÖSE, Ömer Faruk, The Fatwa Collection of an Ottoman Provincial Mufti, Vâni Mehmed Efendi (d. 1685), yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• KUTLUER, İlhan, “Fesad”, DİA, Cilt: 12, 1995, (421-422).
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı, İstanbul, 1994.
• MANDAVİLLE, John E., “Faizli Dindarlık: Osmanlı İmparatorluğu’nda Para Vakfı Tartışması”, (çev. Fethi Gedikli), Türkiye Günlüğü, Yıl: 1998, Sayı: 51, s. 129-144.
• MARTI, Huriye, Birgivî Mehmed Efendi, 2. Bs., Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2011.
• MATTHEE, Rudi, “Coffee in Safavid Iran: Commerce and Consumption”, JESHO, Yıl: 1994, Cilt: 37, Sayı: 1, (s. 1-32).
• MİCHOT, Yahya, “Anadolu’nun Unutulmuş Püriteni”, Ahmed er-Rûmî el-Akhisârî, Tütün İçmek Haram mıdır? Bir Osmanlı Risalesi, (haz. Yahya Michot), (çev. Ayşen Anadol vd.), Kitap Yayınevi, İstanbul, 2015, (s. 15-48).
• MİLLER, Ruth, “The Legal History of the Ottoman Empire”, The History Compass, Yıl: 2008, Cilt: 6, Sayı: 1, (286-296).
• MOHAMMED AKRAM NADWİ, “Sunuş”, Tütün İçmek Haram mıdır? Bir Osmanlı Risalesi, Ahmed er-Rûmî el-Akhisârî, (haz. Yahya Michot), (çev. Ayşen Anadol vd.), Kitap Yayınevi, İstanbul, 2015, (s. 7-11).
• NAÎMÂ MUSTAFA EFENDİ, Tarih-i Naîmâ, Cilt: 2, (haz. Mehmet İpşirli), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2007.
• NAÎMÂ MUSTAFA EFENDİ, Tarih-i Naîmâ, Cilt 4, (haz. Mehmet İpşirli), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2007.
• NARİN, İsmail, “Akdağlı Mustafa B. Ali Amâsî ve Sigaranın Hükmü Hakkındaki Görüşlerinin Değerlendirilmesi”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 2018, Sayı: 74, (185-204).
• OKUR, Kaşif Hamdi, “17. Yüzyıl Osmanlı Fıkıhçılarının Nevazile Yönelik Fıkhî Argümantasyonu (Mehmed Fıkhî el-Aynî ve Risâletü’d-Duhân ve’l-Kahve Örneği)”, Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Sempozyum Tebliğleri, (der. Hidayet Aydar vd.), Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 2017, (381-393).
• OSMANAĞAOĞLU, Cihan, “Klasik Dönem Osmanlı Hukukunda Zina Suçu ve Cezası”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Yıl: 2008, Cilt: 66, Sayı: 1, (109-178).
• 78. ÖZEN, Şükrü, “Tütün”, DİA, Cilt: 42, 2012, (5-9).
• ÖZHARAT, Semiha Zehra, IV. Mehmed Döneminde Ayntâb Şehrinin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1648-1687), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kayseri, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• PEÇEVÎ İBRAHIM EFENDİ, Peçevî Tarihi, Cilt: 1, (haz. Bekir Sıtkı Baykal), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1981.
• PEIRCE, Leslie, Ahlak Oyunları 1540-1541 Osmanlı’da Ayntâb Mahkemesi ve Toplumsal Cinsiyet, (çev. Ülkün Tansel), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2003.
• RAŞİD MEHMED EFENDİ/ÇELEBİZÂDE İSMAİL ASIM EFENDİ, Tarih-i Raşid ve Zeyli 1. Cilt, (haz. Abdülkadir Özcan vd.), Klasik Yayınevi, İstanbul, 2013.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Askerî”, DİA, Cilt: 3, 1991, (488-489).
• SAKAOĞLU, Necdet, “XVII. Yüzyılda Tütün Haram İçenler İdamlık ve Cehennemlikti”, Ehlikeyfin Kitabı, (der. Fatih Tığlı), Kitabevi, İstanbul, 2004, (285-300).
• SARAÇGİL, Ayşe, “Generi Voluttuari e Ragion di Stato: Politiche Repressive del Consumo di Vino, Caffè e Tabacco nell’Impero Ottomano nei Secc. XVI e XVII”, Turcica, Yıl: 1996, Cilt: 28, (163-194).
• SARİYANNİS, Marinos, A History of Ottoman Political Thought up to the Early Nineteenth Century, Leiden, Brill, 2019.
• ŞEYHÜLİSLÂM EBUSSUUD EFENDİ, Ma‘rûzât, (haz. Pehlül Düzenli), Klasik Yayınları, İstanbul, 2013.
• ŞEYHÜLİSLÂM YENİŞEHİRLİ ABDULLAH EFENDİ, Behçetü’l-Fetava, (haz. Süleyman Kaya, vd.), Klasik Yayınevi, İstanbul, 2011.
• SOLAKZÂDE MEHMED HEMDEMÎ, Tarih-i Solakzâde, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul, h. 1297/1879.
• ŞEKER, Mehmet, Gelibolulu Mustafa Ali ve Mevâidü’n-Nefais fî Kavâidi’l-Mecâlis, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1997.
• TOĞRUL, Neşe, 129 Numaralı Ayntâb Şer‘iye Sicilinin (H. 1061, 1108, 1142/M. 1650, 1696, 1729) Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
• TUŞALP ATİYAS, Ekin E., “The ‘Sunna-Minded’ Trend”, Marinos Sariyannis, A History of Ottoman Political Thought up to the Early Nineteenth Century, Leiden, Brill, 2019, (233-278).
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, III. Cilt I. Kısım, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2003.
• YARAN, Rahmi, “Bid‘at”, DİA, Cilt: 6, 1992, (129-131).
• YAŞAR, Ahmet, “Osmanlı Şehir Mekânları: Kahvehâne Literatürü (Ottoman Urban Spaces: An Evaluation of Literature on Coffeehouses)”, TALİD, Yıl: 2005, Cilt: 3, Sayı: 6, (s. 237-256).
• YAŞAR, Ahmet, “Osmanlı Kamu Mekânı Üzerine Mücadele: Kahvehâne Yasaklamaları”, XV. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunular Bildiriler, IV. Cilt-II. Kısım, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2010, (1403-1410).
• YAŞAR, Ahmet “‘Külliyen Ref’ten ‘İbreten li’l-Gayr’e: Erken Modern Osmanlı’da Kahvehâne Yasaklamaları”, Osmanlı Kahvehâneleri: Mekân Sosyalleşme İktidar, 3. Bs., (der. Ahmet Yaşar), Kitap Yayınevi, İstanbul, 2018, (s. 43-54).
• YAYVAN, M. Alper, 96 Numaralı Mühimme Defterinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (H. 1089-1090/M. 1678-1679) (s. 100-199), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• YILDIZ, Murat, 92 Numaralı ve 1657-58 tarihli Mühimme Defteri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005.
• YILMAZ, Ayşegül, “es-Sulh Beyne’l-İhvân fî Hukmi İbâhati’d-Duhân Abdülganî b. İsmail en-Nablusî (tahkik: Muhammed Edîb el-Câdir)”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 2019, Cilt: 7, Sayı: 13, (337-340).
• YILMAZ, Fehmi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Tütün: Sosyal, Siyasal ve Ekonomik Tahlili (1600-1883), yayınlanmamış doktora tezi, İstanbul, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2005.
• YILMAZ, Fehmi, “Tütün”, DİA, Cilt: 42, 2012, (s. 1-4).
• ZILFI, Madeline C., The Politics of Piety: The Ottoman Ulemâ in The Post-Classical Age (1600-1800), Biblioteca Islamica, Minneapolis, 1988.
• Sözlükler: PARLATIR, İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınevi, Ankara, 2006.
• Çevrimiçi kaynaklar: Diyanet İşleri Başkanlığı, Kur‘an-ı Kerim https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/nisa-suresi-4/ayet-59/diyanet-isleri-baskanligi-meali-1 (erişim tarihi 20.08.2020)