AMPİRİZM: İNGİLİZ EKONOMİ POLİTİK VE HUKUKİ DÜZENİNİN KURUCU EPİSTEMOLOJİSİNİN FELSEFİ KÖKENLERİ VE GELİŞİMİ

Yıl 2021, Cilt: 11 Sayı: 2, 857 - 931, 29.12.2021

Şefik Taylan Akman

https://doi.org/10.32957/hacettepehdf.989083

Öz

İngiltere’de ampirizm, feodalizmden kapitalizme geçiş sürecinde doğa bilimleri ve felsefede yeni bir epistemolojik anlayış ve yöntem olarak ortaya çıkmıştır. Ampiristlere göre insanın sahip olduğu bütün bilgi duyumsal algılamadan kaynaklanmaktadır. Gözlem ve deneyime dayanmayan doğuştan hiçbir bilgi yoktur. Onlar bilginin edinilmesinde algılayan ve deneyimleyen özneyi merkezileştirerek felsefeyi dünyevileştirme eğilimindedirler. Kapitalizmin gelişimine koşut olarak bu dünyevileşme, burjuvazinin ekonomi politik ve hukuki ideolojisinin temellerini biçimlendirmiştir. Üretim kapasitesinin ve verimliliğin artırılması için yeni tekniklerin kullanılması zorunluluğu bilimsel araştırmaları teşvik etmiştir. Ampirizm bu aşamada deney ve gözleme verdiği önem ile bilimsel bir metodoloji olarak ön plana çıkmıştır. Aynı dönemde İngiltere’de ampirizm, felsefinin de bir konusu haline gelmiştir. Epistemolojik bir hüviyet kazanan felsefi ampirizm bilginin kaynağı, nasıl edinildiği, sınırları ve insanın bilme kapasitesi gibi sorunlarla ilgilenmiştir.
Bu çalışmada ampirizmin ortaya çıkışı ve gelişimi öncelikle doğa bilimlerinin bir yöntemi olarak benimsenmesi ekseninde ele alınacaktır. Ardından ampirist felsefe Bacon, Hobbes, Locke, Berkeley ve Hume gibi en önemli temsilcilerinin epistemolojik görüşleri çerçevesinde değerlendirilecektir. 16. yüzyıldan 18. yüzyıla uzanan süreçte, ampirist filozofların epistemolojik yaklaşımlarındaki değişimler İngiliz ekonomi politik ve hukuki düzenindeki dönüşümler göz önüne alınarak ayrıntılı bir biçimde incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

ampirizm, ampirist epistemoloji, ampirist metodoloji, ampirist filozoflar, ampirizm ve kapitalizm ilişkisi

Kaynakça

• AKSOY, Hüsnü, Devlet ve Demokrasi, Yön Yayıncılık, İstanbul, 1994.
• ATHERTON, Margaret, “Introduction”, The Empiricists - Critical Essays on Locke, Berkeley, and Hume, (der. M. Atherton), Rowman & Littlefield Publishers, Lanham, 1999.
• AĞAOĞULLARI, Mehmet Ali / ÇULHA ZABCI, Filiz / ERGÜN, Reyda, Kral - Devletten Ulus - Devlete, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2005.
• AĞAOĞULLARI, Mehmet Ali / KÖKER, Levent, Kral - Devlet ya da Ölümlü Tanrı, 2. Basım, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2000.
• AKMAN, Şefik Taylan, “Feodalizmden Kapitalizme Geçiş Sürecinde İngiltere’de Hukuki Düzeninin Kuruluşu ve İktidarın Paylaşımı”, Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Yıl: 2021, Sayı: 1, (s. 161 - 248).
• BACON, Francis, Antik Bilgelik, (çev. M. C. Mutlu), 1984 Yayınevi, İstanbul, 2020.
• BACON, Francis, Denemeler ya da Ahlaka İlişkin Uygulamalı Öneriler, (çev. E. Günçe), Morpa Kültür Yayınları, İstanbul, 2004.
• BACON, Lord [Fransis], Novum Organum or True Suggestions for the Interpretation of Nature, (der. J. Devey), P. F. Collier & Son, New York, 1902.
• BACON, Francis, The Works of Francis Bacon Volume 4: Translations of the Philosophical Works 1 (der. J. Spedding, vd.), Cambridge University Press, Cambridge, 2011.
• BACON, Francis, Yeni Atlantis, (çev. Ç. Dürüşken), 3. Basım, Alfa Basım Dağıtım, İstanbul, 2020.
• BEER, Max, Sosyalizm ve Sosyal Mücadelelerin Genel Tarihi, (çev. G. Üstün), 3. Basım, Can Yayınları, İstanbul, 1989.
• BERKELEY, George, A Treatise Concerning the Principles of Human Knowledge, (der. J. Dancy), Oxford University Press, Oxford, 1998(b).
• BERKELEY, George, Hylas ile Philonous Arasında Üç Konuşma, (çev. L. Özşar), Biblos Kitabevi / Yayınları, Bursa, 2018.
• BERKELEY, George, İnsan Bilgisinin İlkeleri Üzerine, (çev. H. Turan), 2. Basım, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1998(a).
• BERKELEY, George, Yeni Bir Algı Teorisi, (çev. E. Ergün), Yeryüzü Yayınevi, Ankara, 2003.
• BRUNTON, J. A., “The “Absolute” Existence of Unthinking Things”, Philosophy, Yıl: 1970, Cilt: 45, Sayı: 174, (s. 267 - 280).
• CASSIRER, Ernst, Devlet Efsanesi, (çev. N. Arat), Remzi Kitabevi, İstanbul, 1984.
• CEVİZCİ, Ahmet, Felsefe Tarihi Cilt 4 Aydınlanma Felsefesi Tarihi, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2002.
• COLLINS, Randall, Dünya Felsefe Tarihinin Oluşumu - Filozoflar Birbirlerini Nasıl Etkiledi?, (çev. T. Göbekçin), Alfa Basım Yayın, İstanbul, 2020.
• COPLESTON, Frederick, Felsefe Tarihi, C. 5, Çağdaş Felsefe, Bölüm a, Hobbes - Locke, (çev. A. Yardımlı), 2. Basım, İdea Yayınevi, İstanbul, 1998(a).
• COPLESTON, Frederick, Felsefe Tarihi, C. 5, Çağdaş Felsefe, Bölüm b, Berkeley - Hume, (çev. A. Yardımlı), 2. Basım, İdea Yayınevi, İstanbul, 1998(b).
• COPLESTON, Frederick, Felsefe Tarihi, C. 8, Çağdaş Felsefe, Bölüm a, Yararcılık ve Pragmatizm, (çev. D. Canefe), İdea Yayınevi, İstanbul, 2000.
• CORNFORTH, Maurice, Pozitivizme ve Pragmatizme Karşı Felsefeyi Savunmak, (çev. T. Ok), Evrensel Basın Yayın, İstanbul, 2006.
• CORNFORTH, Maurice, The Theory of Knowledge, 7. Basım, International Publishers Co., Inc., New York, 1983.
• DELEUZE, Gilles, Ampirizm ve Öznellik - Hume Açısından İnsan Doğası Üzerine Bir Deneme, (çev. E. Nahum), 2. Basım, Norgunk Yayıncılık, İstanbul, 2016.
• DIDIER, John, John Locke, (çev. A. Altınörs), Paradigma Yayıncılık, İstanbul, 2009.
• DUNN, John, Düşüncenin Ustaları Locke, (çev. F. Dilber), Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul, 2008.
• ENGELS, Friedrich, On Historical Materialism, International Publishers, New York, 1940.
• GARRETT, Don / EDWARD Barbanell, “Preface”, Encyclopedia of Empiricism, Greenwood Press, Westport, Connecticut, 1997.
• HEGEL, Georg Wilhelm Friedrich, Felsefe Tarihi 3. Cilt Ortaçağ Felsefesi ve Modern Felsefe, (çev. D. B. Kılınç), NotaBene Yayınları, İstanbul, 2021.
• HOBBES, Thomas, Elementa Philosophica De Cive - Yurttaşlık Felsefesinin Temelleri, (çev. D. Zarakolu), Belge Yayınları, İstanbul, 2007.
• HOBBES, Thomas, Leviathan veya Bir Din ve Dünya Devletinin İçeriği, Biçimi ve Kudreti, (çev. S. Lim), 3. Basım, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001.
• HUME, David, A Treatise of Human Nature, (der. L. A. Selby-Bigge), Oxford University Press, Oxford, 1960.
• HUME, David, An Enquiry Concerning Human Understanding, (der. P. Millican), Oxford University Press, Oxford, 2007.
• HUME, David, Denemeler, (çev. B. Karakaş), Pinhan Yayıncılık, İstanbul, 2017.
• HUME, David, Din Üstüne, (çev. M. Tunçay), 5. Basım, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2016.
• KARAKAYA, Ali, Antik Yunan’dan Modern Zamanlara Doğa, Bilim, Özgürlük, NotaBene Yayınları, İstanbul, 2019.
• KENNY, Anthony, Batı Felsefesinin Yeni Tarihi III. Cilt Modern Felsefe’nin Yükselişi, (çev. V. Uzundağ), Küre Yayınları, İstanbul, 2017.
• KÖKER Levent, İki Farklı Siyaset Bilgi Teorisi - Siyaset İlişkileri Açısından Pozitivizm ve Eleştirel Teori, Dipnot Yayınları, Ankara, 2008.
• LENIN, V. I., Collected Works - Volume 14 - 1908, (çev. A. Fineberg), (der. C. Dutt), 4. Basım, Progress Publishers, Moskova, 1977.
• LEYDEN, W. von, “John Locke and Natural Law”, Life, Liberty, and Propery - Essays on Locke’s Political Ideas, (der. G. J. Schochet), Wadsworth Publishing Company, Inc. California, 1971, (s. 12 - 25).
• LOCKE, John, An Essay Concerning Human Understanding - Vol. I (der. A. C. Fraser), Dover Publications, New York, 1959(a).
• LOCKE, John, An Essay Concerning Human Understanding - Vol. II (der. A. C. Fraser), Dover Publications, New York, 1959(b).
• LOCKE, John, İnsanın Anlama Yetisi Üzerine Bir Deneme (I. - II. Kitap), (çev. M. Delikara Topçu), Öteki Yayınevi, Ankara, 1999.
• LOCKE, John, Tabiat Kanunu Üzerine Denemeler, (çev. İ. Çetin), Paradigma Yayınları, İstanbul, 1999.
• LOCKE, John, Yönetim Üzerine İkinci İnceleme - Sivil Yönetimin Gerçek Kökeni Boyutu ve Amacı Üzerine Bir Deneme, (çev. F. Bakırcı), 2. Basım, Ebabil Yayınları, Ankara, 2012.
• MACPHERSON, C. B., The Political Theory of Possessive Individualism - Hobbes to Locke, 13. Basım, Oxford Universitiy Press, Oxford, 1990.
• MARX, Karl, Karl Marx / Frederick Engels - Collected Works, Vol. 1, Marx: 1835 - 1843, (çev. R. Dixon, vd.), Lawrence & Wishart, Londra, 2010.
• MARX, Karl, Karl Marx / Frederick Engels - Collected Works, Vol. 29, Marx: 1857 - 1861, (çev. V. Schnittke, vd.), Lawrence & Wishart, Londra, 2010.
• MARX, Karl, Karl Marx / Frederick Engels - Collected Works, Vol. 34, Marx: 1861 - 1863, (çev. B. Fowkes), Lawrence & Wishart, Londra, 2010.
• MARX, Karl / ENGELS, Friedrich, Karl Marx / Frederick Engels - Collected Works, Vol. 4, Marx and Engels: 1844 - 1845, (çev. R. Dixon / C. Dutt), Lawrence & Wishart, Londra, 2010.
• MARX, Karl / ENGELS, Friedrich, Komünist Manifesto ve Hakkında Yazılar, (çev. N. Satlıgan, vd.), Yordam Kitap, İstanbul, 2008.
• MURTEZA, Gökhan, “Tarihçi Olarak David Hume”, Felsefi Düşün Akademik Felsefe Dergisi, Yıl: 2014, Sayı: 2, (s. 39 - 53).
• MUSGRAVE, Alan, Sağduyu, Bilim ve Kuşkuculuk - “Bilgi Kuramına Tarihsel Bir Giriş”, (çev. P. Uzay), Göçebe Yayınları, İstanbul, 1997.
• NARSKI, I. S., “Pozitivizmin Ortaya Çıkışı ve Gelişimi”, Bilim ve Düşünce Kitap Serisi 3 - Pozitivizm, (çev. O. Geridönmez), 2. Basım, Evrensel Basım Yayın, İstanbul, 2013, (s. 25 - 118).
• NIELSEN, Kai, “Is Empiricism an Ideology?”, Metaphilosophy, Yıl: 1972, Cilt: 3, Sayı: 4, (s. 265 - 273).
• NOVACK, George, Empiricism and Its Evolution - A Marxist View, Pathfinder, New York, 1971.
• ÖZTANRIKULU ÖZEL, Nurten, “Malebranche’ın David Hume Üzerindeki Etkisi: Zorunlu Bağlantı Tasarımı Üzerine Bir Araştırma”, Felsefi Düşün Akademik Felsefe Dergisi, Yıl: 2014, Sayı: 2, (s. 5 - 24).
• PARSONS Jr, J. E., “Locke’s Doctrine of Property”, Social Research, Yıl: 1969, Cilt: 36, Sayı: 3, (s. 389 - 411).
• PRIEST, Stephen, The British Empiricists, 2. Basım, Routledge, London, 2007.
• REICHENBERG, Hans, Bilimsel Felsefenin Doğuşu, (çev. C. Yıldırım), 3. Basım, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 2000.
• ROGERS, G. A. J., “Locke, Law and the Laws of Nature”, The Empiricists - Critical Essays on Locke, Berkeley, and Hume, (der. M. Atherton), Rowman & Littlefield Publishers, Lanham, 1999.
• RUSS, Jacqueline, Avrupa Düşüncesinin Serüveni - Antik Çağlardan Günümüze Batı Düşüncesi, (çev. Ö. Doğam), Doğu Batı Yayınları, Ankara, 2011.
• RUSS, Jacqueline (der.), Felsefe Tarihi Cilt 2 - Modern Dünyanın Yaratılması, (çev. İ. Yerguz), 2. Basım, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013.
• RUSS, Jacqueline (der.), Felsefe Tarihi Cilt 3 - Aklın Zaferi, (çev. İ. Yerguz), 3. Basım, İletişim Yayınları, İstanbul, 2016.
• RUSSELL, Bertrand, Batı Felsefesi Tarihi, (çev. M. Sencer), Say Yayınları, İstanbul, 2002.
• SABINE, George, Siyasal Düşünceler Tarihi II - Yeni Çağ, (çev. A. Öktem), Türk Siyasi İlimler Derneği Yayını, Ankara, 1969(a).
• SABINE, George, Siyasal Düşünceler Tarihi III - Yakın Çağ, (çev. Ö. Ozankaya), Türk Siyasi İlimler Derneği Yayını, Ankara, 1969(b).
• SKINNER, Quentin, Hobbes ve Cumhuriyetçi Özgürlük, (çev. A. E. Zeybekoğlu), Dost Kitabevi Yayınları, Ankara, 2018.
• SOYKAN, Ömer Naci, Bilgi ve Betimleme - Pozitivizm ve Ernst Mach Üstüne, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2017.
• STRAUSS, Leo, Doğal Hak ve Tarih, (çev. M. Erşen / P. Onur), Say Yayınları, İstanbul, 2011.
• SUNAR, İlkay, Düşün ve Toplum, Doruk Yayınları, Ankara, 1999.
• THILLY, Frank, Yunan Felsefesi’nden Günümüze Felsefenin Öyküsü, (der. L. Wood), (çev. İ. Şener), Doruk Yayınları / Retorik, İstanbul, 2020.
• TİMUÇİN, Ali, John Locke’un Siyaset Anlayışı, Bulut Yayınları, İstanbul, 2006.
• WOOD, Ellen Meiksins, Kapitalizmin Kökeni - Geniş Bir Bakış, (çev. A. C. Aşkın), Yordam Kitap, İstanbul, 2020.
• WOOD, Ellen Meiksins, Özgürlük ve Mülkiyet - Rönesans’tan Aydınlanma’ya Batı Siyasi Düşüncesinin Toplumsal Tarihi, (çev. O. Köymen), Yordam Kitap, İstanbul, 2012.
• WOOLHOUSE, R. S., The Empiricist - A History of Western Philosophy: 5, Oxford University Press, Oxford, 1988.
• YÜRÜŞEN, Melih, İnsan Doğası, Sosyal Düzen ve Değişim: David Hume’un Sosyal ve Siyasal Felsefesi, Liberte Yayınları, Ankara, 2013.
• ZARAKOLU, Cihan Deniz, Thomas Hobbes’un Siyaset Felsefesi, Belge Yayınları, İstanbul, 2013.