According to New Information Poet Rahmi Efendi From Harput And His Poem That Written in The Form of “Qasida” For The Rebuilding of Sare Hatun (Sarahatun) Mosque in Harput (Elazig)

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 13, 51 - 86, 11.05.2020

Ahmet Karataş

Öz

One of the historical temples of Harput, the Sare Hatun (Sarahatun) mosque was demolished and rebuilt in the mid-nineteenth century as a serious repair was needed. All the people of Harput participated in this work from the rich to the poor, from the lord to the farmer. It was “İmamzade/ Müftüzade” Hacı Ahmed Efendi, one of Harput’s leading scholars and muftis, who encouraged them to such an favour. His student “Hoca” Rahmi Efendi is one of the most important poets of Harput in that century. For this mosque, whose construction was completed in 1259/1843, Rahmi Efendi wrote a thirty-one couplet history poem in the form of ode (“qasida”). The last four couplets of this poem are written on one of the outer walls of the mosque. This poem, which is not found in the old or new letters of the Divan of Rahmi Efendi, is included in the writing copy of the Efendigil Collection which was donated to the Library of the Faculty of Theology at Ankara University. This manuscript is written by Mehmed Kemaleddin Efendi, the Mufti of Mamuretülaziz, the son of Abdulhamid Hamdi and the grandson of Hacı Ahmed Efendi. Kemâleddin Efendi also included some anecdotes about Rahmi Efendi in a letter to his friend Ibnülemin Mahmud Kemal Inal. This information, which sheds light on Rahmi Efendi's relations with the state authorities of the time, his gentle, elegant, witty identity and poetic power, is discussed in this article for the first time.

Anahtar Kelimeler

Harput, Hoca Rahmi Efendi, Sâre Hatun (Sarahatun) Mosque, Hacı Ahmed Efendi, qasida

YENİ BİLGİLER IŞIĞINDA HARPUTLU ŞÂİR RAHMÎ EFENDİ VE SÂRE HATUN (SARAHATUN) CAMİİ’NİN YENİDEN İNŞÂSINA YAZDIĞI KASİDE

Öz

Harput’un tarihî mabedlerinden Sâre Hatun (Sarahatun) Camii ciddi bir tamire ihtiyaç duyulduğu için XIX. asrın ortalarında temelden yıkılarak yeniden yapılmıştır. Bu faaliyete zengininden fakirine, ağasından çiftçisine bütün Harput-lular katılmışlardır. Onları böyle bir hayra teşvik eden ise Harput’un önde gelen âlim ve müftülerinden İmâmzâde/ Müftüzâde Hacı Ahmed Efendi olmuştur. Hacı Ahmed Efendi’nin talebesi Hoca Rahmî Efendi ise Harput’un o asırdaki önemli şâirlerinin başında gelmektedir. Rahmî Efendi 1259/1843’te inşaatı tamamlanan bu camiye kaside formunda otuz bir beyitlik bir tarih manzumesi yazmış, manzumenin son dört beyti caminin duvarlarından birine kitâbe olarak hakkedilmiştir. Rahmî Efendi’nin divânının ne eski ne de yeni harfli neşirlerinde bulunan bu kaside Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi’ne bağışlanan Harputlu Efendigil Koleksiyonu’ndaki yazma nüshasında yer almaktadır. Bu yazma Hacı Ahmed Efendi’nin torunu Hacı Abdülhamid Hamdî Efendi’nin oğlu olan Ma‛mûretü’l-azîz müftüsü Mehmed Kemâleddin Efendi tarafından istinsâh edilmiştir. Kemâleddin Efendi ayrıca dostu İbnülemin Mahmud Kemal İnal’ın ricâsı üzerine bir mektubun-da Rahmî Efendi’yle ilgili bazı anekdotlar da aktarmıştır. Rahmî Efendi’nin döne-min devlet erkânı ile münâsebetine, nâzik, zarif, nüktedân kimliği ve şâirlik kudre-tine ışık tutan bu bilgiler söz konusu kasideyle birlikte ilk defa bu makalede ele alınmıştır. Bu makalede ayrıca Rahmî Efendi’nin vefât tarihine ve divânının terti-bine dair yeni tespitlere de yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Harput, Hoca Rahmî Efendi, Sâre Hatun (Sarahatun) Camii, Hacı Ahmed Efendi, kaside

Kaynakça

• Abdullah Yenişehrî, Behcetü’l-fetâvâ, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 35940.
• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed, Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs ammâ’ştehera mine’l-ehâdîsi ‘alâ elsineti’n-nâs, I-II, Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1301.
• Açar, Bedriye Gülay, “İki Şerh Arasında: Sûdî ve Şem‛î’nin Bostân Şerhlerindeki Tekniğe Mukayeseli Bir Bakış”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, sy. 57 (2017), s. 1-15.
• Ahmed Bâdî Efendi, Riyâz-ı Belde-i Edirne (haz. Niyazi Adıgüzel-Raşit Gündoğdu), I-II, Edirne: Trakya Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Ahmed Hayatî el-Elbistânî, Şerh-i Tuhfe-i Vehbî, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 36833.
• Arayancan, Ayşe Atıcı, “Akkoyunlu ve Karakoyunlu’da Kadının Devlet Yönetimi ve Diplomasideki Önemine İki Örnek: Hatun Can Begüm ve Sara Hatun”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy. 29 (2011), s. 285-301.
• Ata, Ramazan, Osmanlı Kaynaklarına Göre 1839-1841 Arası Osmanlı-Mısır İlişkileri ve Düvel-i Muazzama, doktora tezi, 2011, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ateş, Süleyman, Okul Notlarım, İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 2013.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullâh b. Ömer b. Muhammed, Envârü’t-Tenzîl ve esrârü’t-te’vîl, I-V, Beyrut: Dâru İhyâu Türâsi’l-Arabî, 1418.
• BOA, C. EV., 479/24216-1.
• BOA, I. MVL. 70/1320-02, 03.
• BOA, MVL., 237/19-2, 3, 5, 7.
• BOA, MVL., 237/19-3.
• Buhâri, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî, el-Câmi‛u’s-Sahîh, Riyâd: Dârü’s-Selâm, 1999.
• Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, I-III, İstanbul: Ali Şükrü Matbaası, 1338.
• Cengiz, Halil Erdoğan- Eren, Gönül Hatay, Rahmî-i Harputî Divanı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996.
• Clark, Emma, İslam Medeniyetinde Bahçe Sanatı (trc. Elif Dolanbay- Adem Yerinde), İstanbul: İnkılâb Yayınları, 2017.
• Çavuşoğlu, Halime, “19. Yüzyılın Sosyal ve Siyasi Olaylarına Bir Bakış: Bir Tarih Üstadı Nâfi ve Tarih Manzumeleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sy. 52 (2014), s. 85-104.
• Çelebi, İlyas, “Fal, [İslâmda Fal]”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, 1995, XII, 138-139.
• Çelik, Gözde, İstanbul’da 19. Yüzyıl Abdülmecid Camileri, yüksek lisans tezi, 2000, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Dîvân-ı Rahmî-i Harputî, Ma‛mûretü’l-azîz: Vilâyet Matbaası, 1303.
• Ebu Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî, es-Sünen (thk. İzzet Ubeyd ed-Da‛âs), I-V, Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1997.
• Ece, Abdurrahman, “Mescitler ile Çarşı ve Pazarları Niteleyen Bir Rivayetin Tahlili”, İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, IV/2 (2018), s. 284-330.
• Ersoy, Mehmed Âkif, Safahat, Ankara: Hece Yayınları, 2009.
• Evliya Çelebi, Seyâhatnâme, I-VI, İstanbul: Dersaâdet İkdam Matbaası, 1314-1318.
• Fatin Dâvûd, Hâtimetü’l-eş‛âr (haz. Ömer Çiftçi), Ankara ty.
• Gök, Taner, “Sûdî-i Bosnevî’ye Reddiyeler”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sy. 21 (2018), s. 235-264.
• Günay, Hacı Mehmet, “Receb”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, 2007, XXXIV, 506-507.
• Güzel, Emine, “Harput Sara Hatun Camii Kitabe ve Süslemeleri”, Uluslararası Cami Sempozyumu [Sosya-Kültürel Açıdan]: 08-09 Ekim 2018 Malatya, Bildiriler Kitabı, Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınevi, 2018, II, s. 505-535.
• “Harput Şairleri: Harputlu Rahmi”, Altan, sy. 39-40-41-42 [1938], s. 39-40.
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal, Son Asır Türk Şairleri, I-IV, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1969-1970.
• İsmail Hakkı Bursevî, Rûhu’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, I-X, Beyrut: Dâru İhyâu Türâsi’l-Arabî, ty.
• Kalfazade, Selda, “Dolmabahçe Camii”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, 1994, IX, 502-503.
• Karabey, Turgut, “Tarih Düşürme”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, 2011, XL, 80-82.
• Karabey, Turgut, Türk Edebiyatında Tarih Düşürme, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 2015.
• Karaca, Ali, “Şâkir Paşa”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, 2010, XXXVIII, s. 307-308.
• Karataş, Ahmet, “İbnülemin Mahmud Kemal İnal ile Kemaleddin Harputî Efendi’nin Mektuplaşmaları- I”, İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, VIII/1 (2019), s. 112-169.
• Karataş, Ahmet, “İbnülemin Mahmud Kemal İnal ile Kemaleddin Harputî Efendi’nin Mektuplaşmaları- II”, İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, VIII/2 (2019), s. 619-644.
• Karataş, Ahmet, “Kemâleddin Efendi’nin Şiirleri”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 50 (2016), s. 71-135.
• Kartal, Ahmet, “Sa‛dî-i Şîrâzî’nin Bostan İsimli Eserinin Türkçe Tercüme ve Şerhleri”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, sy. 5 (2001), s. 99-120.
• Kavaz, İbrahim - Onur, M. Naci, Harputlu Rahmî Dîvânı, Ankara: İzzet Paşa Vakfı Yayınları (Ertem Matbaası), 1996.
• Kemâleddin Harputi, Dîvânçe, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, İbnülemin Koleksiyonu, nr. 3125.
• Kutluoğlu, Muhammed Hanefi, “İbrâhim Paşa, Kavalalı”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, 2000, XXI, 330-333.
• Ma‛mûretü’l-azîz Gazetesi, nr. 130 (12 Şabân 1303/16 Mayıs 1886), Ma‛mûretü’l-azîz: Vilâyet Matbaası.
• Mehmed Said Zeki, Mecmû‛a-i Resâil, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 37201.
• Mehmed Süreyyâ, Sicill-i Osmânî, I-III, İstanbul 1311.
• Memişoğlu, Fikret, “Elazığ’da Basın Hayatı”, Yeni Fırat, sy. 22 (İstanbul 1964), s. 21-26.
• Memişoğlu, Fikret, “Rahmi Hoca”, Yeni Fırat, sy. 12 (Elazığ 1963), s. 10-12.
• Memişoğlu, Fikret, “Rahmi Hoca”, Yeni Fırat, sy. 13 (Elazığ 1963), s. 18-21.
• Molla Abdurrahmân Câmi, Yûsuf u Züleyhâ, İBB Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, K1549.
• Molla Abdurrahmân Câmi, Yûsuf u Züleyhâ, İBB Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, K0531.
• Moltke, Helmuth Von, Türkiye Mektupları (çev. Kemal Vehbi Gül), İstanbul: Varlık Yayınevi, 1967.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc, el-Câmi‛u’s-Sahîh, Riyâd: Dâru Taybe, 2006.
• Nazik, Sıtkı, Klasik Türk Şiirinde Cennet ve Cehennem, İstanbul: Hiperlink Yayınları, 2019.
• Onur, M. Naci, Harputlu Dîvân Şâirleri, Elazığ: İzzet Paşa Vakfı, 1988.
• Orak Yılmaz, Kadriye- Moradi, Abolfazl, “Türk Eğitim Kurumlarında Farsçanın Öğretilmesinde Sa‛dî”, Turkish Studies, IX/3 (2014), s. 1653-1670.
• Pakalın, Mehmed Zeki, Sicill-i Osmanî Zeyli (yay. haz. Özen Tok), V, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2008, V, 38-42.
• Pakalın, Mehmed Zeki, Sicill-i Osmanî Zeyli (yay. haz. Şakir Batmaz- Gülbadi Alan), XVII Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2009.
• Rahmî-i Harputî, Dîvân, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Kütüphanesi, Yazmalar Blm., nr. 36812.
• Rahmî-i Harputî, Tuhfe-i Dostân Şerh-i Bostân, Millî Kütüphane, Yz A 6178.
• Ruggles, D. Fairchild, İslâmi Bahçeler ve Peyzajlar (çev. Nurcan Boşdurmaz), İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Sâlnâme-i Vilâyet-i Ma‛mûretü’l-azîz: 1310, Ma‛mûretü’l-azîz: Vilâyet Matbaası, 1310.
• Selçuk, Bahir, “Harputlu Rahmî’nin Esbiyenâme’si Üzerine”, Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, I/2 (2014), s. 1-21.
• Selçuk, Bahir, “Rahmî: Harputlu Hoca Rahmî Efendi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/rahmi-harputlu-hoca-rahmi-efendi [erişim: 31.03.2020].
• Sevindik, Hakan, Türk Edebiyatında Bostan ve Abdî’nin Manzum Bostan Tercümesi [İnceleme-Metin], doktora tezi, 2014, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sunguroğlu, İshak, Harput Yollarında, I-IV, İstanbul: Elazığ Kültür ve Tanıtma Vakfı Yayınları, 1958-1968.
• Sümer, Faruk, “Uzun Hasan”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, 2012, XLII, 261-264.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre, el-Câmi‛u’l-kebîr (thk. Beşşâr Avvâd Marûf), I-VI, Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Topaloğlu, Bekir, “Cennet (Cennetin İsimleri)”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, 1993, VII, 376-386.
• Tosun, Necdet, “Osmanlı Döneminde Farsçadan Türkçeye Tercüme Edilen Bazı Mühim Tasavvufî Eserler”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları, sy. 20 (2019), s. 229-266.
• Uzun, Mustafa İsmet, “Falnâme”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, 1995, XII, 141-145.
• Ünal, Mehmet Ali, “Harput”, DİA, İstanbul 1997, XVI, 232-235.
• Yakıt, İsmail, Türk-İslâm Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1992.
• Yazar, Sadık, Anadolu Sahası Klâsik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği, doktora tezi, 2011, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, I-IX, İstanbul: Matbaa-i Ebüzziya, 1936.
• Yılmaz, Fatma Büyükkarcı, “Sadî’nin Bostân’ının Türk Edebiyatındaki Yeniden Çevirileri ve Çeviri Stratejileri”, Turkish Studies, sy. XII/22 (2017), s. 183-198.