HARPUT VE CİVARINDA BULUNAN ÇEŞMELER

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 17, 33 - 74, 17.03.2022

Sedat Biçer , Mehmet Aydoğdu , Haluk Çakır , Ergin Elbir , Eyyüp Kılınçarslan

Öz

Bu makalenin konusunu, Elazığ İli, Merkez Harput Mahallesi ve çevresinde tespit edilen, Osmanlı Dönemi’nden kalma çeşmeler oluşturmaktadır. Makalede söz konusu alanda bulunan bu yapıların tipolojileri ve tarihlendirmeleri üzerine değerlendirme yapılması amaçlanmıştır. Kaynaklarda daha önce, Harput ve civarında 55 tane çeşmenin olduğu belirtilmiştir. Ancak tarafımızdan yapılan araştırmalar sonucunda, günümüze kadar korunarak gelmiş 20 adet çeşmenin varlığı tespit edilmiştir. Hayır ve dua amaçlı yapılan bu yapılar, şehir içinde 8, yol güzergâhları üzerinde 8, mezarlıklar içinde 2, köy içlerinde 2 adet şeklinde dağılım göstermiştir. Bu çeşmelerden 9 tanesi tescillenmiş olup 11 tanesi ise hala tescillenmeyi beklemektedir. Genel olarak dikdörtgen plan şeması üzerine oturtulmuş olan bu eserler, eyvanlı tipte inşa edilmiştir. Yapılarda yoğunlukla civardan temin edilen, açık yeşil renkli ve Fethahmet taşı olarak bilinen malzeme kullanılmıştır. Çeşmelerden bir kısmı özgün dokusunu korurken bir kısmı ise sonradan yapılan onarım ve restorasyon çalışmaları ile birlikte özgün dokusunu kaybetmiştir. Benzer mimari karakterde olan bu çeşmeler, Harput Mahallesi’nde bulunan geleneksel konut mimarisi ile uyum göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Harput, çeşme, eyvan, lüle, kemer

Destekleyen Kurum

Elazığ İl Kültür Müdürlüğü, Elazığ Belediyesi

Kaynakça

• KAYNAKÇA AKKAN, Erol, (1972), "Elazığ ve Keban Barajı Çevrelerinde Coğrafya Araştırmaları", A.Ü.DTCF, Coğ. Araştırma Dergisi, Sayı 5-6, Ankara, s.125-215.
• AKSIN, Ahmet, (1999), 19. Yüzyılda Harput, Ceren Ofset ve Matbaacılık, Elazığ.
• AKTAŞ, Azime Ferya, (2009), Elazığ İli Çeşmeleri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• ARDIÇOĞLU, Nureddin (1997), Harput Tarihi, Yükseköğretim Kurulu Matbaası, Ankara.
• ARSEVEN, Celal Esad, (1998) “Çeşme”, Sanat Ansiklopedisi, c. 1,İstanbul, s. 388-389.
• ASLANAPA, Oktay, (1989), Türk Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• BAYRAK, Mehmet, (1997), “Kürdistan’ın Kızılbaş Türkleri”, Alevilik ve Kürtler İnceleme ve Araştırma Belgeler, Özge Yayınları, Ankara, s. 389-403.
• ÇAKAR, Enver-UZUN, Celalettin (2017), Hurufat Defterlerinde Harput (1690-1812)”, Fırat Üniversitesi Harput Uygulama Ve Araştırma Merkezi Yayınları, Sayı: 3, Elazığ.
• CHATER, Merville, “The Kızılbash Clans of Kurdistan”, National Ceographic Magazine, c. 54, (4), s. 85.
• ÇAKMAK, Şakir, (2006), “Hüzünlü Kent: Harput”, Sanat Tarihi Dergisi, XV (2), s. 137-163.
• ÇEÇEN, Kazım, (1984), İstanbul’da Osmanlı Devrindeki Su Tesisleri, İstanbul Teknik Ünversitesi Bilim ve Teknik Yayınları, İstanbul.
• ÇELİK, Kürşat, (2015), “Seyyid Ebubekir Rüstem Paşa ve,e Elazığ’daki Vakıf Çeşmeleri”, Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi 443 Uluslararası Harput’a Değer Katan Şahsiyetler Sempozyumu, Elazığ, 443-456.
• DANIK, Ertuğrul- BALABAN, Mustafa, (2004), Harput Gezi Rehberi, Örnek Ofset, Elazığ.
• DEMİR, Hatice, (2019), “Eski Türklerde Su Kültü ve Anadolu Selçuklu Mimarisi Üzerindeki Etkileri”, Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (ASOBİD). Sayı: 5, s. 23-46.
• DEMİR, Bülent-ABAY, Eşref ve SEVİN, Veli (2016), Harput Kabartması Anadolu Uygarlıklarına Yeni Bir Katkı, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, (153), İstanbul, s. VII-XVI.
• DENKTAŞ, Mustafa, (2002), “Anadolu Türk Mimarisinde Çeşmeler”, Türkler Ansiklopedisi, c. 7, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 872-877.
• EDMUND, Naumann, (1983), Dom Golden Horn zu den Quellen des Euphart, Leipzig: Verlag von R. Oldenbourg.
• EYİCE, Semavi, (1993), “Çeşme”, TDV İslam Ansiklopedisi, c.8, İstanbul, ss:277-287.
• GÖRKEM, İsmail, (1992), "Harput Mezartaşları ve Kitabeleri", Tarih İçinde Harput, Fırat Havzası Araştırma Merkezi, Elazığ, s. 167-178.
• HAYLİ, Selçuk, (1992), Harput'un Tarihi Coğrafyası, Doktora Semineri, Elazığ.
• İGÜS, Esma, (2014), “XVIII. Yüzyıl İstanbulu’nda Fiziki Çevre Meydan Çeşmeleri ve Meydan Çeşmeleri Etrafında Oluşan İstanbul Meydanları”, II. Uluslararası Osmanlı İstanbul'u Sempozyumu Bildirileri, Vol. I İstanbul, 2014, 675-692.
• KOÇYİĞİT, Fazilet, (2019), “Osmanlı Mimarisinde Meydan Çeşmeleri”, Akdeniz Sanat Dergisi, c. 13, 21. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştımaları Sempozyumu Bildirileri, 339-354.
• KOÇYİĞİT, Fazilet, (2018), “Bir Güç Temsili Olarak Tanzimat Dönemi Çeşmeleri”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), c. 5, Sayı: 12, 81-106.
• KUBAN, Doğan, (1954), “Türk Barok Mimarisi Hakkında Bir Deneme”, İstanbul Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayını, İstanbul.
• MEMİŞOĞLU, Ferhan, (1977), Elazığ Klavuzu, Elazığ'ın Turistik ve Eski Eser Sahaları ve Elazığ Müzesini Sevenler Derneği Yayınları, Elazığ.
• ÖZER, Serkan, (2013), “Geçmişten Günümüze Kent-Çevre İşlikisi İçinde Çeşmeler” , Sanat Dergisi, 0 (13), s. 129-134.
• ÖNGE, Yılmaz, (1981), “Türk Su Mimarisinde Suluk Adını Verdiğimiz Çeşmeler”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, s. 1, Konya, s. 115-128.
• ÖNGE, Yılmaz, (1997), Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. PARLAK, Lütfü, (2004), Yukarı Fırat’ta Tarihi Eserler, İstanbul Matbaası, İstanbul.
• PİLEHVARİAN, Nuran.Kara, (2002). Osmanlı Çeşme Mimarisi, Türkler Ansiklopedisi, Ankara: c. 12, s:247-251.
• SEVİN, Veli, (1989), "Elazığ-Bingöl Yüzey Araştırması, 1987", VI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara, s. 451-500.
• SEVİN, Veli- ARSLAN SEVİN, Necla-KALSEN, Haydar, (2011), Harput Kale Mahallesinde Osmanlı Yaşamı, Ege Yayınları, İstanbul.
• SİNEMOĞLU, Nermin, (1985), “Tarihi İstanbul Çeşmeleri”, Tarihi İstanbul Çeşmeleri Kurtarmalıdır Kampanyası, I. Seminer Bildirileri, İstanbul, s, 89.
• SUNGUROĞLU, İshak, (2013), Harput Yollarında, Elazığ Kültür ve Tanıtma Vakfı Yayınları. İstanbul.
• ŞENGÜL, Taner, (2013), “Harput Platosu ve Yakın Çevresinin Su Kaynakları”, Geçmişten Günümüze Elazığ Sempozyumu, Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi, Elazığ, s. 237-262.
• TANIŞIK, İbrahim Hilmi, (1943), İstanbul Çeşmeleri, c. I, Maarif Matbaası, İstanbul.
• TALİ, Şerife, (2009), “İstanbul Su Mimarisinde Eminönü Sebillerinin Yeri Ve Önemi”, Sanat Dergisi, 0 (15), s. 47-64.
• TIZLAK, Fahrettin, (1991), “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Harput Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 12, Ankara, s. 69-76.
• TONBUL, Saadettin-KARADOĞAN, Sabri, (1998), “Harput'un kuruluş Yeri ve Şehrin Fonksiyonunu Yitirmesi Üzerinde etkili olan Doğal çevre Faktörleri”, Dünü ve Bugünüyle Harput Sempozyumu, c. II, Elazığ, s. 303-324.
• ÜNAL, Mehmet Ali, (1989), XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• ÜNAL, Mehmet Ali, (1997). “Harput”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 16, İstanbul, s. 232-235.