HARPUT KALESİ EFSANELERİ ÜZERİNE TEMATİK BİR ANALİZ

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 23, 1 - 17, 23.03.2025

Yılmaz Kaval

Öz

Harput Kalesi, Elâzığ ilinde yer alan tarihi bir yapıdır. Halk arasında ‘Süt Kalesi’ olarak da bilinen bu tarihi mekân, zengin bir tarihi geçmişe sahip olmasının yanı sıra görkemli bir kültürel mirasa da ev sahipliği yapar. Harput’ta yaşayan halk, çok eski devirlerden itibaren tecrübelerini, hatıralarını, anlatılarını, âdetlerini daha çok sözlü olarak günümüze kadar taşımıştır. Harput’ta var olan sözlü anlatı geleneği içinde hatırı sayılı derecede efsane de mevcuttur. Harput ile ilgili ulaşılan efsanelere bakıldığında Harput Kalesi odaklı efsanelerin de olduğu görülür. Harput Kalesi ve kalenin içinde yer alan varlıklara dair bu efsanelerde doğaüstü varlık ve olayların sıkça yer aldığı görülürken çeşitli kehanetlerde ifade edilir. Yörenin halk kültürünü ve inanışlarını yansıtan bu anlatılar, kültürel mirasın desteklenmesi ve gelecek kuşaklara aktarılmasında değerli katkılar sunmaktadır. Efsaneler, bir milletin kolektif bilincini yansıtan metinler olduğu gibi, Harput Kalesi ile ilgili anlatılan efsaneler de yöre halkına dair pek çok örüntüyü barındıran halk bilimi ürünleridir. Bu çalışmanın amacı, tespit edilen efsanelerin tematik analizini yaparak, bu efsaneleri halk bilimi bağlamında değerlendirmektir. Bu anlatıların analiz edilmesi ile antik bir kent olarak kabul edilen Harput’un kültürel mirasının önemli ögelerinden olan efsanelerin Harput’un kimliğini nasıl yansıttığı ortaya çıkarılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Harput, kale, kültür, efsane, bellek

Kaynakça

• ALPTEKİN, A. B. (2012), Efsane ve Motifleri Üzerine, Akçağ Yayınları, Ankara.
• ARDIÇ, N. (2010), “Harput Artuk Oğullarına Ait Kitabeler”, Türkiyat Mecmuası, 6, 41-48.
• ASSMANN, J. (2015). Kültürel Bellek Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
• AZAR, B. (2019), “Kültürün Kimliğe Dönüştüğü Şehir: Harput”, Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, 6(11), 87-101.
• BAYRAKTAR, F. S. (2013), “Elâzığ/Harput Hoyratlarının Kerkük Hoyratları İle Tematik Karşılaştırılması” Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, 23-25 Mayıs, Kongreye Sunulan Bildiriler, c.1. Elâzığ, s. 209-215.
• BORATAV, P. N. (1969), 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yayınevi, İstanbul.
• CAMPBELL, J. (1995), İlkel Mitoloji-Tanrının Maskeleri 2. baskı, (Çev. Kudret Emiroğlu), İmge Kitapevi, Ankara.
• CAMPBELL, J. (2003), Doğu Mitolojisi-Tanrının Maskeleri 3. baskı, (Çev. Kudret Emiroğlu), İmge Yayınevi, Ankara
• ÇIBLAK, N. (2007), “Tarsus Kültürünün Tanıtımında Şahmeran Efsanelerinin Önemi”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16(1), 185-196.
• DEMİR, B.-ABAY, E.-SEVİN, V. (2016), “Harput Kabartması Anadolu Uygarlıklarına Yeni Bir Katkı”, Arkeoloji ve Sanat, 153, 1-9.
• ELÇİN, Ş. (2011), Halk Edebiyatına Giriş, Akçağ Yayınları, Ankara.
• ERGİN M. (2014), Dede Korkut Kitabı-I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• ERSOY, N. (1999). Semboller ve Yorumları-Bölüm II, Zafer Matbaası, İstanbul. FIRAT S. (2015), “Harput’un Manevî Şahsiyetlerinden Beyzade Efendi”, Fırat Üniversitesi Harput Uygulama ve Araştırma Merkezi Uluslararası Harput’a Değer katan şahsiyetler Sempozyumu, 14-16 Mayıs, Kongreye Sunulan Bildiriler, c.1, Elâzığ, s. 289-308.
• GÖRKEM, İ. (2006), Elâzığ Efsaneleri (inceleme-Metinler), Manas Yayıncılık, Elâzığ.
• GÜLER, M. (2000), Harput Efsaneleri, Eleskav Yayınları, Elâzığ.
• HARMAN, Ö. F. (2001), “Kâhin” Maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Ankara.
• IBRAYEV, Ş. (1998), Destanın Yapısı, (Çev. Ali Abbas Çınar), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• ILICAK, N. G. (2020), Kültürel bir Değer Olarak Hamam ve Efsanelerde Kullanılışı, Journal of History School, 48, 3581-3603.
• İNAN, A. (1986), Tarihte ve Bugün Şamanizm, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• İPEK, B. (2022), Kömürhan Köprüsü Harput’a Bakar Türküsünün Söz Varlığı, Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi (FÜHAD) Cilt, 9 sayı: 17, 1-13.
• KALAFAT, Y-ÇETİN, N. (2013), “Halk İnanmaları-Mitoloji Ekseninde Harput Monografisinden Örneklemeler-Halk İnanmalarında Mağara”, Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, 23-25 Mayıs, Kongreye Sunulan Bildiriler, c.1, Elâzığ, s.119-134.
• KARATOSUN, M. O. (2016), “Kehanet Türleri ve Kadim Kültürlerdeki Uygulamaları”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD), 16(2), 277-308.
• KAVAL, Y. (2024), “Yukarı Fırat Havzası Folklorunda Doğal Afetlerin İzleri”, Türkbilig, (48), 347-376
• KAVAL, Y. (2025), “Harput Kalesi Efsanelerinin Tematik Analizi”, Ases II. International Culture, Art and Literature Congress 07-09, Şubat, Kongreye Sunulan Bildiriler, İzmir, s.216-217.
• KAYAALP, E. K. (2016), “Geçmiş ve Şimdi Arasında Harput’taki Meryem Ana Kilisesi’nin Kültürel ve Fiziksel Biyografisi”, Ege Üniversitesi Sanat Tarihi Dergisi, 25/2, 193-212.
• KİZİROĞLU, İ. (2023), “Harput ve Çevresi”, Elâzığ Kültür ve Tanıtma Vakfı Dergisi, 33(58), 7-17.
• MEMİŞOĞLU, F. (1995’a), Harput Divanı, Elâzığ̆ Kültür Derneği Yayınları, Ankara.
• MEMİŞOĞLU, F. (1995b), Harput Halk Bilgileri, Elâzığ̆ Kültür Derneği Yayınları, Ankara.
• MENGİ, M. (1984), “Garîb-Nâme'de Alplık Geleneğiyle İlgili Bilgiler”, Belleten, Cilt:48, Sayı: 191, 481-496.
• OYMAK, İ. (2013), “Harput’ta Bulunan Kutsal Mekânlar ve İnanç Turizmi Açısından Değerlendirilmesi”, Geçmişten geleceğe Harput sempozyumu, 23-25 Mayıs, Kongreye Sunulan Bildiriler, c.2, Elâzığ, s. 851-878.
• ÖNAL, M. N. (2013), Muğla Efsaneleri, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yayınları, Muğla.
• SAKAOĞLU, S. (1980), Anadolu -Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• SEVİM, Y. ve ÜÇER, A. (2013), “Harput’la ilgili Göç Hikâyelerinin Sosyolojik Analizi”, Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, 23-25 Mayıs, Kongreye Sunulan Bildiriler, c.1. Elâzığ, s. 321-333.
• SÖNMEZ, Ö. ve Günay, V. D. (2013), “Doğadan Kültüre/Kültürden Doğaya Evrilen İnsan ve Reklam”, Synergies Turquie, (6), 29-50.
• SUNGUROĞLU, İ. (1958), Harput Yollarında I. Cilt, Elâzığ Kültür ve Tanıtma Vakfı Yayınları, İstanbul. ŞAHİN, V. (2024), “Şiirde Mekân/Mekânda Şiir”, Şiirde Mekân/Mekânda Şiir (Tanzimat’tan Günümüze Türk Şiirinde Mekân Poetiği Üzerine), Akçağ Yayınları, Ankara
• ŞAHİN, V. (2017), “Refik Halit Karay’ın ‘İstanbul’un Bir Yüzü’ Romanında Yapı”, Researcher, 5(1), 266-292.
• ŞAHİN, Veysel (2018), “Şiirlerde Bellek Mekân Olarak Palu ve Değerleri”, Uluslararası Pulu Sempozyum Kitabı, 11-13 Ekim, Kongreye Sunulan Bildiriler, c. 2, Elâzığ, s.379-393.
• TOKEL, D. A. (2006), “Şâh-ı Mârân”, Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü Cilt: 5. İçinde (s.366-367) Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• YEGÜL, F. K. (2009), “Anadolu Su Kültürü: Türk Hamamları ve Yıkanma Geleneğinin Kökleri ve Geleceği”, Anadolu, (35), 99-118.
• YILAR, Ö. (2005), “Mit-Efsane ve Eğitim”, Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, (11), 383-392.
• YILDIRIM, N. (2012), İran Mitolojisi, Pinhan Yayıncılık, İstanbul.
• YILDIZ, C. (2013), “Harput’taki Ziyaret Yerleri Etrafında Oluşan Ritüellere Din Sosyolojisi Açısından Bakış”, Geçmişten Geleceğe Harput Sempozyumu, 23-25 Mayıs, Kongreye Sunulan Bildiriler, c.2, Elâzığ, s.879-892.