The Phenomenon of Taṣḥīf in the Context of al-ʿAskarī’s (ö. 382/992) Taṣḥīfāt al-Muḥaddit̲h̲īn

Yıl 2025, Sayı: 14, 591 - 621, 31.07.2025

Muhammed Selim Gülaçtı , Bayram Kanarya

https://doi.org/10.61218/hadith.1628177

Öz

Taṣḥīf, which refers to alterations occurring in the wording of a text, is a concept and phenomenon that has been discussed and written about since the early centuries of Islamic scholarship. Considered one of the forms of rāwī (transmitter) interference, taṣḥīf generally emerged during the transmission of ḥadīths to subsequent generations. From the earliest periods, muḥaddithūn emphasized the formal qualities of the transmitted wording as a key criterion for evaluating the authenticity of narrations. The nature of Arabic language, particularly in terms of the structure and semantic variability of its words, has rendered taṣḥīf a dynamic subject of inquiry from early on. As a result, a substantial body of literature has developed around the topic. This study examines the approach of Abū Aḥmad al-Ḥasan b. ʿAbd Allāh b. Saʿīd al-ʿAskarī, a fourth-century hijrī scholar, to the concept of taṣḥīf, which holds an important place in ḥadīth methodology. In addition to his competence in the field of ḥadīth, al-ʿAskarī was a distinguished scholar in Arabic linguistics and rhetoric. With his work Taṣḥīfāt al-Muḥaddithīn, in which he addresses the causes and nature of taṣḥīf through numerous examples, al-ʿAskarī made a significant contribution to the science of ḥadīth. This study centers on that work to explore the historical development, causes, and consequences of the phenomenon of taṣḥīf. It is evident from the analysis that, being both a linguist and a ḥadīth scholar, al-ʿAskarī offers insightful philological and hadith-based evaluations. Based on the significance of his work, this article presents taṣḥīf as understood through al-ʿAskarī’s perspective and investigates the subject through select examples that contribute to a deeper understanding of this critical issue in ḥadīth scholarship.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth , Language , Taṣḥīf , Arabic Language , al-ʿAskarī

el-Askerî’nin (ö. 382/992) Tashîfâtü’l-Muhaddisîn Adlı Eseri Bağlamında Tashîf Olgusu

Öz

Lafızda gerçekleşen değişiklik anlamına gelen Tashîf; ilk asırlardan bu yana üzerinde konuşulan ve yazılan bir olgu ve kavramdır. Ravî tasarruflarından biri olarak değerlendirilen bu ıstılah, genellikle hadislerin sonraki nesle aktarılması sırasında ortaya çıkmıştır. Erken dönemden itibaren muhaddisler, rivayetlerin sıhhat tespitinin önemli bir ölçütü olarak lafızların biçimsel açıdan özelliklerini açıklamışlardır. Arap dilinde lafızların kullanım şekli ve bu lafızların anlam hareketliliğine ve değişimlerine temas edilmesi, tashîf olgusunun ilk dönemlerden itibaren dinamik bir konu olduğunu göstermektedir. Bu sebeple konuyla ilgili ciddi bir literatür oluşmuştur. Bu çalışmada hicri dördüncü asırda yaşayan Ebû Ahmed el-Hasen b. Abdillâh b. Saîd el-Askerî’nin hadis usulünde önemli bir yeri olan tashîf kavramına yaklaşımı ele alınmıştır. Askerî, hadis alanındaki müktesebatının yanında Arap Dili ve Belâgatı alanında da önemli bir yetkinliğe sahiptir. Hadis ilmine hatırı sayılır katkıları olan Askerî, çokça örnekler eşliğinde tashif olgusunun sebepleri ve mahiyetini ele aldığı Tashîfâtü’l-muhaddisîn adlı eseriyle de ön plana çıkmış bir âlimdir. Dolayısıyla tashif olgusunun tarihsel gelişimi, sebepleri ve ortaya çıkan sonuçlarını ele almak üzere mezkûr eser merkeze alınmıştır. Eser incelendiğinde görülecektir ki Askerî’nin dilci ve muhaddis olması itibariyle filoloji ve hadis ile ilgili dikkat çekici tahlillere yer verilmiştir. Eserin öneminden hareketle bu makalede tashîf olgusu el- Askerî üzerinden ortaya konulmuş ve hadis ilminin önemli meselelerinden olan tashif olgusunun anlaşılmasına katkı sunacak bazı misaller üzerinden konu irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Dil , Tashîf , Arap Dili , el-Askerî.

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

ظاهرة التصحيف في سياق كتاب ”تصحيفات المحدثين“ للعسكري (ت 382/992)

Öz

يُعدّ التصحيف من الظواهر اللغوية والمصطلحية التي شغلت حيزاً كبيراً من اهتمام علماء الحديث واللغة في القرون الإسلامية الأولى، إذ يمثل وجهاً من أوجه التصرفات التي قد تطرأ على النصوص الحديثية عند النقل الشفهي أو التدويني. والمقصود بالتصحيف هو التغيير الذي يحصل في الكلمة بسبب التباس في شكل الحرف أو نقطه، مما يؤدي إلى تغيير اللفظ وبالتالي المعنى. وقد أدرك العلماء الأوائل خطورة هذا النوع من التحريف، لما له من أثر في تغيير معاني النصوص الدينية، لاسيما الأحاديث النبوية الشريفة، فقاموا بتوثيق هذه الظاهرة والكتابة عنها، ووضعوا ضوابط لغوية ونقدية لمعالجتها، فكانت الكتابات الأولى حول التصحيف مزيجاً بين علم الحديث وعلوم اللغة. ومن بين أبرز هؤلاء العلماء الذين تناولوا هذا الموضوع أبو أحمد الحسن بن عبد الله بن سعيد العسكري (ت 382هـ/992م)، الذي أفرد مصنفاً خاصاً بعنوان تصحيفات المحدثين، وهو من أقدم الأعمال المؤلفة حول هذا الموضوع وأكثرها شهرة وأهمية.

Anahtar Kelimeler

الحديث , اللغة , التصحيف , الغة العرب , العسكري

Kaynakça

• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir. 8 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḫadîs̱, 1416/1995.
• Ahmet Tahir Dayhan. Buhârî’ye Yönelik Bazı Tenkitler. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Ahmet Tahir Dayhan. Hadislerde Tashîf ve Tahrîf. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi, Doktora Tezi, 2005.
• Ahmet Yücel. Muztarib. 31/422. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 2020.
• Askerî. Tashîfâtu’l-muhaddisîn. thk. Mahmut Ahmed Mire. 2 Cilt. Kahire: el-Maṭbaʿatu’l-ʿArabiyyetu’l-Ḥadîs̱e, 1402/1981.
• Askerî, Ebû Aḥmed el-Ḥasen b. ʿAbdullâh b. Saʿîd b. İsmâîl. Âḫbâru’l-muṣaḥḥifîn. thk. Ṣubḥî el-Bedrî es-Sâmerrâî. Beyrut: y.y., 1406/1985.
• Bilge, Mustafa L. “Askerimükrem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/493-494. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm. Ṣaḥîḥu’l-buḫârî. thk. Muṣṭafa Dîb el-Buġâ. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kes̱îr; Dâru’l-Yemâme, 5. Basım, 1414/1993.
• Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm el-Buḫârî el-. et-Târîḫu’l-kebîr. thk. Heyet. 8 Cilt. Haydarabad: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-ʿOs̱mâniyye, ts.
• Dereli̇, Muhammet Vehbi. “Arap Dili ve Edebiyatının İslâm Medeniyeti İçin Önemi”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergis 49 (2020).
• Ebû Aḥmed el-Ḥasen b. ʿAbdullâh b. Saʿîd b. İsmâîl Ebû Aḥmed el-ʿAskerî,. Şerhu mâ yekaʿu fîhi’t-tashîf ve’t-tahrîf. Mısır, 1. Baskı., 1383.
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sünenü ebî dâvûd. 4 Cilt. Delhi: el-Maṭbaʿatu’l-Enṣâriyye, 1323.
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sünenü ebî dâvûd. thk. Şuayb e-Arnavût. 7 Cilt. Dâru’r-risâleti’l-ilmiyye, 2009.
• Ebû Muḥammed ʿAbdullah b. ʿAbdurrahmân ed-Dârimî. Musnedu dârimî. thk. Hüseyn Selîm Esed. 4 Cilt. Dar’u-l-Muğnî, 1. Baskı., 1416.
• Ebûbekr Abdurrezzâk. el-Muṣannef. thk. Komisyon. İstanbul: Dar’u’t-tasîl, 2. Baskı., 1437.
• Ebû Bekr İbni Hallikân. Vefeyâtü’l-aʿyân,\thk. İhsan Abbas Beyrut: Dâru’s Sadr, 1993.
• Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn ʿAbdurrahmân b. ʿAlî b. Muhammed el-Bağdâdî İbnü’l-Cevzî. el-Muntazam fî târîhi’l-mulûk ve’l-ʾumem. thk. Muhammed ʿAbdulkâdir ʿAtâ, Mustafâ ʿAbdulkâdir ʿAtâ. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1412/1992.
• Ebû Saʿd ʿAbdulkerîm b. Muhammed b. Mansûr el-Mervezî es-Semʿânî. el-Ensâb. thk. ʿAbdurrahman b. Yahyâ. Haydarabad: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-ʿOs̱mâniyye, 1382/1962.
• ez-Ziriklî ed-Dımaşkī. el-Aʿlâm. Beyrut: Daru’l-ilmi li’i-melayin, 2002.
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû ʿAbdurraḥmân el-Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî el-. Kitâbu’l-ayn. thk. Ahmet Hamid el- Ferravî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1423.
• Ḥamza el-İsfehânî, Ḥamza b. el-Ḥasen. et-Tenbîh ʿalâ hudûs̱i’t-taṣḥîf. thk. Muḥammed Esʿad Ṭalas. Beyrut: y.y., 1412/1992.
• Ḫaṭîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAlî b. Sâbit el-Bağdâdî. el-Câmiʿ li ʾaḫlâḳi’r-râvî ve ʾâdâbi’s-sâmiʿ. thk. Maḥmûd et-Ṭaḥḥân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meʿârif, 1983/1403.
• İbn Baṭṭâl, Ebû el-Ḥasan ʿAlî b. Ḫalef b. ʿAbdulmelik İbn Baṭṭâl. Şerḥu saḥîḥi’l-buḫârî. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm. 10 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1423/2003.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Fetḥ ʿOs̱mân b. Cinnî el-Mevṣılî el-Bağdâdî. el-Ḫaṣâiṣ. thk. Heyet. 3 Cilt. b.y.: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyye, ts.
• İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥman b. Muḥammed er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taʿdîl. Haydarabad; Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1371/1952.
• İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥman b. Muḥammed er-Râzî. el-ʿİlel. thk. Komisyon. 7 Cilt. Riyad: Müessesetu’l-cerisi, 1427/2006.
• İbn Fâris, Ebû’l-Ḥuseyn Aḥmed b. Fâris el-Ḳazvînî. Mucmelu’l-luğa. 2 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, ts.
• İbn Ḥacer el-ʿAsḳalânî, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el-ʿAsḳalânî. Nuzhetu’n-naẓar fî tavḍîhi nuḫbeti’l-fiker fî muṣṭalaḥi ehli’l-es̱er. thk. Nûruddîn ʿItr. Dımaşk: y.y., 1421/2000.
• İbn Kes̱îr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer b. Kes̱îr ed-Dimeşḳî. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. 21 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 1418/1997.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Muslim b. Ḳuteybe ed-Dîneverî. Ğarîbu’l-hadîs̱. thk. ʿAbdullâh el-Cebbûrî. 3 Cilt. Bağdat: Maṭbaʿatu’l-ʿÂnî, 1397/1977.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Muslim b. Ḳuteybe ed-Dîneverî. el-Maʿârif. thk. S̱ervet ʿUkkâşe. b.y.: y.y., 1413/1992.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Muslim b. Ḳuteybe ed-Dîneverî. ʿUyûnü’l-aḫbâr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
• İbn Mâce, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Yezîd el-Ḳazvînî. Sunenu İbn mâce. thk. Muḥammed Fuâd ʿAbdulbâḳî. 2 Cilt. b.y.: Dâru ʾİḥyâʾi’l-Kutubi’l-ʿArabiyye, ts.
• İbnü’s-Ṣalâḥ, ʿEbû ʿAmr Taḳıyyüddîn ʿOs̱mân b. ʿAbdurraḥmân. ʿUlûmü’l-ḥadîs̱ = Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ. thk. Nûreddîn ʿItr. Dımaşk; Beyrut: Dâru’l-Fikr; Dâru’l-Fikri’l-Muʿâṣır, 1406/1986.
• Ḳıfṭî, Ebû’l-Ḥasan ʿAlî b. Yûsuf. İnbâhu’r-ruvât ʿalâ ʾenbâhi’n-nuḥât. thk. Muḥammed Ebû’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-ʿArabî, 1406/1982.
• Muslim, Ebû’l-Ḥasen Muslim b. el-Ḥaccâc el-Ḳuşeyrî en-Nîsâbûrî. Ṣaḥîhu muslim. thk. Muḥammed Zuheyr en-Nâṣır. 8 Cilt. Cidde; Beyrut: Dâru’l-Minhâc; Dâru Ṭavḳi’n-Necât, 1433.
• Özalp, Mehmet Sıdık. “Arap Dilinde İ‘râb Olgusu”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/28 (2019), 197-228.
• Semʿânî, Ebû Saʿd ʿAbdulkerîm b. Muḥammed b. Manṣûr el-Mervezî es-. el-Ensâb. thk. ʿAbdurrahman b. Yaḥyâ. 13 Cilt. Haydarabad: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-ʿOs̱mâniyye, 1382/1962.
• Süleyman Doğanay. Hadis Rivayetinde Râvî Tasarrufları ve Doğurduğu Problemler. Ankara: İsam Yayınları, 2. Baskı., 2020.
• Süyûṭî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrî es-. Câmiu’l-ehâdîs. 13 Cilt. b.y.: y.y., ts.
• Tirmiẕî, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ et-. Sunenu tirmiẕî. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir, Fuʾâd ʿAbdulbâḳî. 5 Cilt. Mısır: Şirketu Muṣṭafâ’l-Bâbî’l-Ḥalebî, 1395/1975.
• Üsame Bozkurt. “Sadrın Zaptından Satrın Zaptına: IV./X. Asırda Hadis Tashîfât Edebiyatının Gelişim Sebepleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Tekirdağ İlahiyat Dergisi 8/1 (Haziran 2022), 445-459.
• Vâḳıdî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿOmer b. Vâḳıd el-Eslemî el-. el-Meğâzî. thk. Marsden Jones. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlmî, 1409/1989.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân eẕ-. Siyeru a’lâmi’n-nubelâ’. thk. Suʿayb el-Arnâvut. 25 Cilt. b.y.: Muʾessesetu’r-Risâle, 1405/1985.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr ez-. Esâsu’l-belâğa. thk. Muḥammed Bâsil ʿUyûnu’s-Sevd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.