رسالة "معراج الفلاح" لعلي حيدر في مصطلح الحديث ومراجعة الدراسات السابقة

Yıl 2025, Sayı: 15, 151 - 189, 31.12.2025

İbrahim Sağlam

https://doi.org/10.61218/hadith.1631666

Öz

تُعَدّ دراسات الحديث في العصر العثماني ميداناً علمياً مهماً لا يقتصر على الكشف عن طبيعة المؤسّسات التعليمية المنتشرة في أرجاء الدولة العثمانية وما كان يجري فيها من نشاطٍ تدريسي، بل يشمل أيضاً التعرّف إلى النتاج العلمي الذي خلّفه العلماء في تلك الحقبة وإعادة تقديمه للباحثين المعاصرين. ولا يمكن إجراء تقييم علمي رصين لهذا التراث إلا بعد وضعه في سياقه التاريخي والفكري، والنظر إليه في ضوء الامتداد بين ما سبقه وما لحقه من أعمال المنهج الحديثي. وقد شهد أواخر العهد العثماني على وجه الخصوص تنامياً ملحوظاً في الاهتمام بعلم مصطلح الحديث وأصوله، وهو اهتمام تجلّى في مظاهر عدة، من أهمها كثرة المختصرات والشروح والحواشي والترجمات. ولم يكن هذا النشاط محصوراً بمدينة إسطنبول وحدها، بل ظهر كذلك في مراكز علمية متعددة داخل الأناضول، مما يدل على اتّساع دائرة المشاركة العلمية في تلك الفترة.

Anahtar Kelimeler

الحديث , أصول الحديث , علي حيدر , معراج الفلاح , الدولة العثمانية

ʿAlī Ḥaydar’s Risāla titled Miʿrāc al-Falāḥ on Ḥadīth Method and Evaluation of Studies Conducted on It

Öz

Aḳs̲h̲ehirlizāde ʿAlī Ḥaydar was a scholar who lived in the late Ottoman period and authored works in various fields of Islamic sciences. He wrote a brief and concise Arabic treatise on ḥadīth methodology titled Miʿrāc al-Falāḥ. The work was later s̲h̲arḥed by Muḥammad Saʿīd al-Aḳḥiṣārī under the title Minhāc al-Nacāḥ and translated into Ottoman Turkish by ʿImād al-Dīn al-Ṭarsūsī as Minhāc al-Ṣabāḥ. All three texts were published in print. Identifying ḥadīth compilations produced in Anatolia during the late Ottoman era and determining the channels through which they circulated is significant for modern ḥadīth studies. This study examines the source value, method, and content of the treatise, its commentary, and its translation, and evaluates the work’s place in the educational context. The research shows that Miʿrāc al-Felāḥ was largely based on Ibn Ḥajar’s (d. 852/1449) Nuḫbet al-Fiker and Nuzhet al-Naẓar, as well as Birgivī’s (d. 981/1573) Risāle fī Uṣūl al-Ḥadīth. The treatise appears to have been prepared for use in madrasas, as it systematically presents the fundamental topics of ḥadīth methodology in a concise and easily memorisable form. While Aḳḥiṣārī’s s̲h̲arḥ offers extensive linguistic and technical explanations of key terms, Ṭarsūsī’s translation employs a simpler and more accessible language.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth , Ḥadīth Method , ʿAlī Ḥaydar , Miʿrāc al-Falāḥ , Ottoman Empire , Sharḥ and Translation

Usûl-i Hadise Dair Ali Haydar’ın Mi’râcü’l-felâh Risâlesi ile Üzerine Yapılan Çalışmaların Değerlendirilmesi

Öz

Akşehirlizâde Ali Haydar, Osmanlı’nın son döneminde yetişen ve İslâmî ilimlerin birçok alanında eser veren bir âlimdir. Hadis usulüne dair kısa ve özlü Miʿrâcü’l-felâḥ adlı Arapça bir risâle yazmıştır. Bu eser, Muhammed Saîd Akhisarî tarafından Minhâcü’n-necâḥ adıyla şerhedilmiş, İmâdüddin Tarsusî tarafından ise Minhâcü’ṣ-ṣabâḥ adıyla Osmanlı Türkçesine tercüme edilmiştir. Üçü de matbu olarak yayımlanmıştır. Osmanlı’nın son döneminde Anadolu’da telif edilen hadis musannefâtının tespiti ve yayıldığı mecralarının belirlenmesi, yakın dönem hadis araştırmaları için önem taşımaktadır. Bu çalışmada, risâleye yazılan şerh ve tercümenin kaynak değeri, yöntemi ve içeriği incelenmiş, eserin eğitim hayatındaki yeri değerlendirilmiştir. Araştırma sonucunda, Miʿrâcü’l-felâḥ’ın büyük ölçüde İbn Hacer’in (ö. 852/1449) Nuḫbetü’l-fiker’i ve Nüzhetü’n-naẓar’ı ile Birgivî’nin (ö. 981/1573) Risâle fî uṣûli’l-ḥadîs̱’ini temel alarak oluşturulduğu tespit edilmiştir. Risâle, hadis usulünün temel konularını sistematik ve muhtasar biçimde sunması ve ezberlenmesi kolay bir metin olması yönüyle medrese tedrisatı için hazırlanmış izlenimi vermektedir. Akhisarî’nin şerhi terimleri lugavî ve ıstılahî açıdan açıklayan geniş kapsamlı bir metin iken, Tarsusî’nin tercümesi daha sade ve anlaşılır bir dille kaleme alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Hadis Usûlü , Ali Haydar , Mi’râcü’l-felâh , Osmanlı , Şerh ve Tercüme

Kaynakça

• ʿAclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfu’l-ḫafâ ve müzîlü’l-ilbâs ʿamma’ştehere mine’l-ehâdîsi ʿalâ elsineti’n-nâs. Kâhire: Mektebetu’l-Kudusi, 1351.
• Aġrûsî, Fâtih Ahmed b. Abdullah b. Ali, Terceme-i Nuhbeti’l-Fiker fî Mustalahi Ehli’l-Eser. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Îd Mehmed Efendi, 24-001, 1-72. ttps://portal.yek.gov.tr/works/detail/280351
• Akhisarî, Muhammed Saîd. Minhâcü’n-necâḥ ilâ Miʿrâci’l-felâḥ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Sami Benli, 958. 1-88. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/408594
• Ali el-Kārî, Nûrüddîn Alî b. Sultân. Şerḥu Şerḥi Nuḫbeti’l-fiker. nşr. Ebû Ğudde. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, 1415.
• Ali el-Kārî, Nûrüddîn Alî b. Sultân. Şerhu Nüzheti’n-naẓar fî tavżîhi Nuḫbeti’l-fiker. Manisa: Manisa Kütüphanesi, İl Hak Kütüphanesi, 4545. Katalog girişi yapanın notu. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/90094
• Ali Haydar Efendi. Mirâcü’l-felâh. Sivas: Sivas Ziya Bey Kütüphanesi, Sivas Basma, 4755, 1-8. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/523929
• Ali Haydar Efendi. Miʿrâcü’l-felâḥ (Minhâcü’n-necâḥ ilâ Miʿrâci’l-felâḥ içinde). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Sami Benli, 958. 1-118. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/408594
• Ali Haydar Efendi, Miʿrâcü’l-felâḥ. Manisa: Manisa Kütüphanesi, Akhisar Zeynelzade, 5443/5. 49b-52a. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/102703
• Altuntaş, Mustafa Celil. Osmanlı Döneminde Hadis İlmi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Altuntaş, Mustafa Celil. “Osmanlı’da Hadis İlminin Mahiyetine Dair Bazı Gözlemler”. Osmanlı’da İlm-i Hadis. ed. Zekeriya Güler vd. İstanbul: İsar Yayınları, 2020.
• Babakaleli, Ahmed Abdulaziz b. Hüseyin b. Halil. Mukarribü’t-Tâlibîn. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Ali Emir Arabi, 276. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/146330
• Birgivî, Takıyyüddin Mehmed Efendi. Risâle fî uṣûli’l-ḥadîs̱. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Tahir Ağa Tekkesi, 225-002, 9-18. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/335136
• Cihan, Sadık. “Osmanlı Devrinde Türk Hadisçileri Tarafından Yazılan Usulü Hadis Eserleri, Risâleleri ve Nuhbetü’l-Fiker Üzerine Yapılan Şerh ve Tercümeler”. Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi 1 (1975), 127-136.
• Dâvûd el-Karsî, Dâvûd b. Muhammed. Şerh-i Usûli’l-Hadîs. Konya: Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü, Bölge Yazma Eserler Basma, BB00007894/1. 1-39. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/61949.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2008), 25, 46.
• Huyugüzel, Ö. Faruk. İzmir Fikir ve Sanat Adamları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Irâkī, Zeynüddîn el-. et-Tebṣıra ve’t-teẕkire fî ’ulûmi’l-hadîs (el-Elfiye). nşr. Abdulmuhsin b. Muhammed. Riyâd: Mektebetu'l-Melik Fehd, 3. Basım, 2021.
• İbn Ebû Şerîf, Kemâlüddîn. Netîcetü’n-naẓar fî Şerḥi Nuḫbeti’l-fiker. Riyad: Mektebetu Dâru’l-Minhâc, 1431. İbn Hacer, Ahmed b. Alî el-Askalânî. Nuḫbetü’l-fiker. nşr. Kâsım Abdulmuhsin b. Muhammed. Riyâd: Mektebetu’l-Melik Fehd, 2. Basım, 2020.
• İbn Hacer, Ahmed b. Alî el-Askalânî. Nüzhetü’n-naẓar fî tavżîḥi Nuḫbeti’l-fiker. nşr. Nûreddîn Itr. Dımaşk: Mektebetu’ṣ-Ṣabâḥ, 2000.
• İbnü’s-Salâh, Takıyyüddîn Osmân. Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ. nşr. Aişe Abdurrahman. Kâhire: Dâru’l-Meʿârif, 1990.
• İmam Mâlik, Mâlik b. Enes el-Asbah. el-Muvaṭṭaʾ. nşr. Muhammed Fuad Abdulbâkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• İmamoğlu, Abdullah Taha. “Cumhuriyet Dönemi Osmanlı Hadis Araştırmaları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 21 (2013), 165-189.
• İpşirli, Mehmet - Çelebi, İlyas. “Hasan Fehmi Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/320-322. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Mehmet Tahir Efendi, Bursalı. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, 1972.
• Münâvî, Muhammed Abdürraûf. el-Yevâḳīt ve’d-dürer şerḥu Şerḥi Nuḫbeti’l-fiker. nşr. Murtazâ ez-Zeyn Ahmed. Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1999.
• Mütercim Âsım Efendi vd.. Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Sicill-i Osmanî Zeyli. 19 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2008.
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1316/1898. https://isamveri.org/salname/sayilar.php?sidno=D02473
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1318/1900. https://isamveri.org/salname/sayilar.php?sidno=D02473
• Salnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umûmiyye. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1321/1903. https://isamveri.org/salname/sayilar.php?sidno=D02473
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b Abdirrahmân b Muhammed. Fetḥu’l-muġīs̱ bi-şerḥi Elfiyyeti’l-ḥadîs̱ li’l-ʿIrâḳī. nşr. Ali Hüseyin Ali. 4 Cilt. Mısır: Mektebetu’s-Sünne, 2003.
• Seydişehrî, Mahmud Esʿad b. Emin. Usûl-i Hadîs. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Şeriye, 1271. 1-121. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/167414
• Tarsusî, İmâdüddîn. Minhâcü’ṣ-ṣabâḥ Terceme-i Miʿrâci’l-felâḥ (Minhâcü’n-necâḥ ilâ Miʿrâci’l-felâḥ içinde) İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Sami Benli, 958. 89-118. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/408594
• Taş, Zeliha Beyza. “Mahmud Es’ad Seydişehrî’nin Hayatı, ’Usûl-i Hadîs’ Adlı Eserinin Sadeleştirmesi ve Eserindeki Metodu”. Hadith 11 (Aralık2023). 58-94. https://doi.org/10.61218/hadith.1242500.
• Tîbî, Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh. el-Ḫulâṣa fî ma’rifeti’l-ḥadîs̱. nşr. Ebû Asım. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmîyye, 2009.
• TYEKB, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. Yazma Eserler Portali. Erişim 08 Ocak 2025. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/280197
• TYEKB, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. Yazma Eserler Portali. Erişim 09 Ocak 2025. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/614129
• TYEKB, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. Yazma Eserler Portali. Erişim 31 Aralık 2024. https://portal.yek.gov.tr/works/search/full? key=Manisa+K%C3%BCt%C3%BCphanesi+hadis&search_key_type=2&search_form_type=ALL_FIELDS
• TYEKB, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. Yazma Eserler Portali. Erişim 13 Ocak 2025. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/580518 https://portal.yek.gov.tr/works/detail/523699 https://portal.yek.gov.tr/works/detail/523700 https://portal.yek.gov.tr/works/detail/523701 https://portal.yek.gov.tr/works/detail/523929 https://portal.yek.gov.tr/works/detail/283621 https://portal.yek.gov.tr/works/detail/408594 https://portal.yek.gov.tr/works/detail/358664 https://portal.yek.gov.tr/works/detail/405181 https://portal.yek.gov.tr/works/detail/405180 https://portal.yek.gov.tr/works/detail/358663
• Zekeriyyâ el-Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn. Fetḥu’l-bâḳī bi-şerḥi Elfiyyeti’l-ʿIrâḳī. nşr. Abdüllatîf el-Hemîm, Mâhir Yâsin Fahl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2002.
• Zemahşerî, bü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿArabî, 1407.