Râvilerin Az Hadis Rivayet Etme Sebepleri Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2025, Sayı: 14, 27 - 55, 31.07.2025

Mustafa Oral

https://doi.org/10.61218/hadith.1646190

Öz

Gençliklerini ve ekonomik imkânlarını harcayarak yorucu rihleler yapan râvilerin, bu çabaları sonucunda elde ettikleri rivayetleri aktarmaları beklenir. Ancak hadis tahammül eden bazı râvilerin az rivayette bulunduğu veya hadis rivayetinden kaçındığı görülmektedir. Bu çalışma, az hadis rivayet tutumunun ardında yatan sebepleri incelemektedir. Elde edilen bulguların, klasik dönemdeki hadis rivayet pratiklerinin ardındaki dinamikleri daha sağlıklı bir biçimde kavramaya imkân tanıyacağı, böylece râvilerin rivayet tercihlerini şekillendiren ilmî, sosyal ve bireysel etkenlerin bütüncül olarak değerlendirilmesine zemin hazırlayacağı düşünülmektedir. Ayrıca söz konusu verilerin, hadis ilminin tarihsel gelişimini daha rafine biçimde ortaya koyan mütekâmil bir hadis tarihi yazımına katkı sunması beklenmektedir. Çalışmada şu sonuçlara ulaşılmıştır: Az hadis rivayeti, yalnızca bireysel bir tercih olmayıp dönemin ilmî, sosyal ve kültürel yapısıyla veya râvilerin psikolojik ve ekonomik durumuyla doğrudan ilişkilidir. Âlî isnadlı hadislere sahip olamayan râviler, böyle rivayetlere hâiz râvilerin varlığı sebebiyle edindikleri rivayetlerin önemli bir kısmını aktaramamıştır. Hadis tahsil eden bireylerin belirli bir olgunluğa erişmeden rivayet faaliyetine girişmemesi yönündeki sosyo-kültürel kabul, bazı muhaddislerin edindikleri rivayetleri aktaramadan vefat etmelerine yol açmıştır. Hadislerini ezberlemeyen râvilerin, kitaplarını kaybettiklerinde birikimleri yok olmuş ve yalnızca ezberledikleri az sayıdaki hadisi rivayet edebilmişlerdir. Muhaddislerin mizacı ve öğrencilerin tutumları gibi psikolojik ve sosyolojik faktörlerin de hadis rivayet pratiğini etkileyen unsurlar olduğu belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Hadis Rivayeti , Hadis Yazımı , Âlî İsnad , Rivayet Yaşı

A Study on the Reasons Behind the Limited Ḥadīth Transmission of Certain Narrators

Öz

It is generally expected that ḥadīth transmitters (rāwīs), who undertook arduous journeys (riḥlas) by dedicating their youth and financial means to the pursuit of knowledge, would transmit the narrations they acquired through such efforts. However, it is observed that some individuals who received ḥadīths engaged in relatively limited transmission or even refrained from transmitting altogether. This study investigates the underlying causes of such minimal ḥadīth transmission behavior. The findings suggest that this phenomenon can offer deeper insights into the dynamics shaping ḥadīth transmission practices in the classical period. It enables a holistic understanding of the scholarly, social, and personal factors that influenced the narrators’ transmission preferences. Furthermore, the data obtained is expected to contribute to the development of a more refined and comprehensive historiography of the science of ḥadīth. The study reaches several key conclusions: Limited ḥadīth transmission was not merely a matter of personal choice; rather, it was often intertwined with the intellectual, social, and cultural fabric of the time, as well as the psychological and economic conditions of individual narrators. Rāwīs who did not possess highly elevated chains of transmission (ʿālī isnād) often refrained from narrating much of their material due to the presence of more authoritative transmitters. The prevailing socio-cultural norm that individuals should not engage in transmission before attaining sufficient scholarly maturity led some transmitters to die without ever narrating the ḥadīths they had received. Those who failed to memorize their ḥadīths lost their accumulated knowledge upon misplacing their written collections and were only able to transmit the few narrations they had committed to memory. Psychological and sociological factors, such as the temperament of the transmitter and the attitudes of their students, also played a significant role in shaping transmission practices.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth , Ḥadīth Transmission , Ḥadīth Writing , ʿÂlī Isnād , Transmission Age

دراسة تحليلية لأسباب قلة رواية الحديث عند بعض الرواة

Öz

تُعد قلة رواية الحديث من الظواهر اللافتة في تاريخ الحديث النبوي، حيث يُلاحظ أن بعض المحدثين الذين بذلوا جهودًا عظيمة في طلب العلم، فأنفقوا شبابهم وإمكاناتهم المادية في رحلات شاقة لتحصيل الحديث، لم يرووا - رغم ما جمعوه من ذخيرة علمية واسعة - إلا عددًا قليلاً من الأحاديث، أو امتنعوا عن الرواية تمامًا. وتبدو هذه الظاهرة، ولا سيما عند الحفّاظ الذين امتازوا بسعة الحفظ، مفارقة تستدعي التفسير والتحليل. تهدف هذه الدراسة إلى الوقوف على خلفيات هذه الظاهرة من خلال تحليل أبعادها العلمية، والاجتماعية، والثقافية، والنفسية، والاقتصادية، وذلك لفهم ديناميكيات الممارسة الروائية، وسدّ فجوة ظاهرة في تاريخ رواية الحديث.

Anahtar Kelimeler

الحديث , رواية الحديث , تدوين الحديث , العلو في الإسناد , سن الرواية

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah eş-Şeybânî. Müsnedu Ahmed. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1421.
• Aktürk, İsmet. Hadis Edebiyatında Kitâbü’z-zühdler (Hicrî İlk Beş Asır). ed. Fikret Karapınar. Konya: Sebat Ofset, 2024.
• Bozkurt, Üsame. “Sadrın Zaptından Satrın Zabtına: IV./X. Asırda Hadis Tashîfât Edebiyatının Gelişim Sebepleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi [Namık Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi] VIII/1 (2022), 445-459.
• Cerbûꜥî, Abdullah b. ꜥÎd. “er-Ruvât ellezîne vasafehüm el-Hâfız İbn Saꜥd bi kavlihî ‘Kalîlu’l-hadîs’”. Mecelletü’l-Câmiꜥati’l-İslâmiyye. 1/183 (ts.), 71-155.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. nşr. Sâid Bektaş. 8 Cilt. Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye–Dâru’s-Sirâc, 1431/2010.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b Hammad. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melayîn, 1990.
• Ebû Nuaym el-İsfahânî. Târîhu İsbahân. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• Ebu’ş-Şeyh el-İsfahânî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed. Tabakâtu’l-muhaddisîne bi-İsbahân ve’l-vâridîne ꜥaleyhâ. thk. Abdülgafur Abdülhak Hüseyin el-Belûşî. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1412/1992.
• Enbârî, Ebû Bekir Muhammed b. Kasım. ez-Zâhir fî me‘ânî kelimâti’n-nâs. thk. Hâtim Salih ed-Dâmin. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1412/1992.
• Günaydın, Tuğçe. “Muammerûn Âlî İsnad Kaynağı Mıdır?: Avâlîler Özelinde Bir İnceleme”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 55 (30 Haziran 2021), 91-112. https://doi.org/10.29288/ilted.889202.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah. Mâꜥrifetu ꜥulûmi’l-hadîs. thk. es-Seyyid Muazzam Hüseyin. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1397/1977.
• Halilî, Ebû Yaꜥlâ Halil b. Abdullah el-Kazvînî. el-İrşâd fî maꜥrifeti ꜥulemî’l-hadîs. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409/1989.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b Ali. Târîhu Medîneti’s-selâm ve ahbâru muhaddisîhâ ve zikru kuttânihe’l-ꜥulemâ min ğayri ehlihâ ve vâridîhâ. thk. Beşşâr ꜥAvvâd Maꜥûf. 17 Cilt. Beyrut: Daru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ali b. Sâbit. el-Câmiꜥ li ahlâkı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiꜥ. thk. Mahmûd et-Tahhân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1403/1983.
• İbn Abdülkadir, Mevlâ Takıyyuddin et-Temîmî ed-Dârî. et-Tabakâtu’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettah Muhammed Hulv. 4 Cilt. Riyad: Dâru’r-Rifâꜥî, 1983-1989.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. el-Cerh ve’t-taꜥdîl. 9 Cilt. Haydarâbâd Deken: Matbaꜥatu Meclisi Dâireti’l-Meꜥârifi’l-ꜥUsmâniyye, 1271/1952.
• İbn Ebû Yaꜥlâ, Ebu’l-Hüseyin Muhammed. Tabakâtu’l-Hanâbile. nşr. Muhammed Hâmid el-Fakî. 2 Cilt. Kahire: Matbaatu’s-Sünneti’l-Muhammediyye, 1371/1952.
• İbn Hacer el-ꜥAskalânî, Şihabüddin Ebu’l-Fazl Ahmed b. Ali. Lisânü’l-Mîzân. nşr. Abdülfettah Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1423/2002.
• İbn Hallikân, Şemsüddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-aꜥyân ve enbâu ebnâi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Hibbân el-Büstî, Ebû Hâtim Muhammed. Kitâbu’l-mecruhîn mine’l-muhaddisîn. 2 Cilt. Riyad: Dârü’s-Sumay’î, 1420/2000.
• İbn Hibbân el-Büstî, Ebû Hâtim Muhammed. Kitâbü’s-sikât. ed. Muhammed Abdülmuîd Han. 9 Cilt. Haydarâbâd: Dâireti’l-Meꜥârifi’l-ꜥUsmâniyye, 1393/1973.
• İbn Kesîr ed-Dımeşkî, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tabakâtu’ş-Şâfiꜥiyyîn. thk. Enver el-Bâz. Mansûra: Dâru’l-Vefâ, 2004.
• İbn Kutluboğa, Zeynüddin Ebü’l-Fidâ Kasım. es-Sikât min men lem yekaꜥ fi’l-kütübi’s-sitte. thk. Şâdî b. Muhammed Salim Âlu Numan. 9 Cilt. Sanꜥa: Merkezu’n-Nuꜥmân, 1432/2011.
• İbn Mâkûlâ, Ebû Nasr Ali b. Hibetullah. el-İkmâl fî rafꜥi’l-irtiyâb ꜥani’l-mü’telif ve’l-muhtelif fi’l-esmâ ve’l-künâ ve’l-ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahya el-Muallimî el-Yemânî. 7 Cilt. Hindistan: Dâru’l-meʻârifi’l-ꜥUsmâniyye, 1381/1661-1386/1966.
• İbn Yunus es-Sadefî, Ebû Saꜥîd Abdurrahman b. Ahmed. Târîhu İbn Yûnus el-Mısrî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1421.
• İbn ꜥAsâkir, Ebü’l-Kasım Ali b. Hasan. Târîhu Medîneti Dımeşk ve zikru fadlihâ ve ve tesmiyetu men hallehâ mine’l-emâsil ve’ctâze bi nevâhîhâ min vâridîne ve ehlihâ. thk. Muhibbuddin Ebû Saꜥîd Ömer b. Ğarâme el-Amravî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996/1416.
• İbnü’l-Cevzî, Cemalüddin Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûki ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadis Atâ - Mustafa Abdülkadir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddin Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. nşr. Gotthelf Bergsträsser. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1351.
• İbnü’l-Kıftî, Cemalüddin Ebu’l-Hasan Ali b. Yusuf. İnbâhü’r-ruvât ꜥalâ enbâhi’n-nuhât. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire-Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-ꜥArabî-Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1406/1982. İbnü’l-Mulakkın, Sirâcüddin Ebû Hafs Ömer b. Ali. Tabakâtu’l-evliyâ. thk. Nureddin Şuraybe. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1415/1994.
• İbnü’l-ꜥİmâd, Ebu’l-Fellâh Abdülhay b. Ahmed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmûd el-Arnaût. 11 Cilt. Dımeşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osman b Abdurrahman. ꜥUlûmu’l-hadîs li’bni’s-Salâh. thk. Nûreddin ꜥItr. Dımeşk: Dârü’l-Fikr, 1986/1406.
• İnan, Sait. “Hadis Rivâyet Etmekten Alıkoyan Unsurlar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/49 (2024), 53-78.
• Kazvînî, Ebû Hafs Ömer b. Ali. Meşyahatu’l-Kazvînî. thk. Âmir Hasan Sabrî. Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2005/1426.
• Kettânî, Ebû Muhammed Abdülaziz b. Ahmed. Zeylü Târîhi mevlidi’l-ꜥulemâ ve vefeyâtihim. thk. Abdullah Ahmed Süleyman el-Hamd. Riyad: Dâru’l-ꜥAsıme, 1409.
• Mizzî, Cemalüddin Ebu’l-Haccâc Yusuf. Tehzîbu’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr ꜥAvvâd Maꜥûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400-1413/1980-1992.
• Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkadir. el-Müntehab min muꜥcemi şuyûhi’l-Hâfız Ebî Saꜥd Abdilkerîm b. Muhammed b. Mansûr es-Semꜥânî. 3 Cilt. Riyad: Dâru ꜥÂlemi’l-Kütüb, 1417/1996.
• Oral, Mustafa. Hicrî IV. Asırda Bağdat’ta Hadis İlmi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2025.
• Özdemir, Veysel. “Abdullah b. Amr b. el-Âs (65/684)’ın Rivayetlerinin Hadis Kaynaklarına Az Sayıda İntikalinin Sebepleri”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (2007), 203-213.
• Özsoy, Abdulvahap. “Ebû Hureyre'ye Yönelik İksâru'l-Hadis Eleştirisine Farklı Bir Bakış”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (Temmuz 2014), 239-256.
• Râfiꜥî, Ebü’l-Kasım Abdülkerim b Muhammed el-Kazvînî. et-Tedvîn fî ahbari Kazvîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1987.
• Râmhürmüzî, Ebû Muhammed İbn Hallâd Hasan b. Abdurrahman. el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâꜥî. thk. Muhammed ꜥAcâc el-Hatîb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1971.
• Safedî, Salahuddin Halil b. Aybek. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût - Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâs, 1420/2000.
• Sarîfînî, Ebû İshak İbrahim b. Muhammed. el-Müntehab min kitâbi’s-siyâk li-Târîhi’n-Neysâbûr. thk. Muhammed Kazım el-Mahmudî. Kum: y.y., 1403.
• Sehmî, Ebu’l-Kasım Hamza b. Yusuf. Târîhu Cürcân. thk. Muhammed Abdulmuꜥîd Khan vd. Beyrut: ꜥÂlemu’l-kütüb, 1407/1987.
• Semʻânî, Ebû Saʻd Abdülkerim b. Muhammed. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahya el-Muʻallimî vd. 13 Cilt. Haydarâbâd: Meclisü dâireti’l-meʻârifi’l-ꜥUsmâniyye, 1382-1402/1962-1982.
• Sûrî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali. el-Fevâidü’l-ꜥavâli’l-müerreha mine’s-sıhâh ve’l-ğarâib. Müessesetu’r-Risâle, 1406/1985.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman Muhammed b. Hüseyin en-Nîsâbûrî. Suâlâtu’s-Sülemî li’d-Dârekutnî. thk. Saꜥd b. Abdillah el-Humeyd vd. Riyad: Halid b. Abdurrahman el-Cerîsî, 1427.
• Tekin, Muhammet Ali. Hanefî Hadisçiliği -Zafer Ahmed Tânevî Örneği-. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Tenûhî, Ebû Ali Muhassin b. Ali. Nişvâru’l-muhâdara ve ahbâru’l-müzâkere. thk. Abbûd eş-Şâlcî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Topgül, Muhammed Enes - Maden, Ömer Faruk. “Ehl-i Hadis Ders Halkalarının Tespitine Dair Bir Metot Teklifi: II. (VIII.) Asrın İlk Yarısı Basra Örneği”. İslâm Araştırmaları Dergisi 45 (2021), 37-68.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbüddin Ebû Abdullah Yâkût b. Abdullah. Muʻcemu’l-üdebâ İrşâdü’l-erîb ilâ maʻrifeti’l-edîb. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
• Zehebi, Şemseddin Ebû Abdullah Muhammed b Ahmed. Mîzânü’l-iꜥtidâl fî nakdi’r-ricâl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1382/1963.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b Ahmed. Siyeru aꜥlâmi’n-nübelâ. thk. Hüseyin Esed vd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’l-aꜥlâm. thk. Beşşâr ꜥAvvâd Maꜥrûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1424/2003.
• Zehebî, Şemsüddin Muhammed b Ahmed. Tezkiretü’l-huffâz. thk. Zekeriya Umeyrât. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1419/1998.
• Ziriklî, Hayreddin b. Mahmûd. el-Aꜥlâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 2002.