Rivayetlerde Gazze ve Gazzî Nisbeli Bazı Muhaddisler

Yıl 2025, Sayı: 14, 1 - 26, 31.07.2025

Selahattin Yıldırım

https://doi.org/10.61218/hadith.1667607

Öz

Tarihin en eski yerleşim yerlerinden biri olan Gazze, birçok medeniyete ev sahipliği yapmış ve önemli bazı olayların vukuuna da şahitlik etmiştir. Ticaret yolları üzerindeki stratejik konumu nedeniyle kayda değer bir merkez olan Gazze, Mekkeli tüccarların uğrak yeri olmuştur. Gazze ile güçlü ticari bağlar kuran Hz. Peygamber’in büyük dedesi Hâşim b. Abdümenâf, Gazze’de vefat etmiş ve burada defnedilmiştir. Bu nedenle şehir “Gazzetü Hâşim” olarak da anılmıştır. Gazze, Hz. Ebû Bekir döneminde fethedildikten sonra önemli sınır boylarından biri olmuştur. Şehir, fethedildikten sonra diğer İslâm beldeleri gibi hadis ilminin eğitim ve öğretiminin yapıldığı, muhaddislerin uğradığı bir merkez haline gelmiştir. Tarihteki bu konumundan dolayı Gazze, hem burada meydana gelen bazı olaylar hem de fazileti açısından rivayetlerde sıkça anılmıştır. Erken dönemde Gazze’de dünyaya gelip hadis ile iştigal edenler olduğu gibi hadis tahammül ve edâsında bulunmak üzere diğer şehirlerden de bazı âlimler buraya rihle yapmıştır. Bu makalede, üç başlık altında rivayetler bağlamında Gazze’de meydana gelen bazı önemli hadiseler ve Gazze’nin faziletine dair rivayetler ksonu edinip başta sıhhat olmak üzere çeşitli yönlerden değerlendirilecektir. Aynı zamanda hicrî ilk üç asırda yaşayan ve Gazzî nisbesiyle anılan bazı muhaddislere yer verilecektir. Böylece Gazze’nin rivayetlerdeki yerine ve ilk üç asırda yaşamış Gazzeli muhaddislere dair bir çerçeve çizilecektir. Bu çerçevede Gazze ile ilgili kaynaklarımızda yer alan rivayetlerin bilgi değeri üzerine hadis ilmi ışığında bazı tespitlerde bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , İslam Tarihi , Gazze , Rivayet , Uydurma Hadis

Gaza in Ḥadīth Narrations and the Ḥadīth Scholars Attributed to Gaza

Öz

Gaza, one of the oldest settlements in history, has hosted many civilizations and witnessed several significant events. Due to its strategic location along trade routes, it became a notable commercial hub and a frequent stop for Meccan merchants. Hāshim b. ‘Abd Manāf, the great-grandfather of the Prophet Muhammad, established strong trade relations with Gaza, passed away there, and was buried in the city. For this reason, Gaza was also referred to as “Gazzat Hāshim”. After its conquest during the caliphate of Abū Bakr, Gaza became one of the important frontier regions. Following its conquest, like other Islamic cities, it developed into a center where the science of ḥadīth was taught and studied, attracting numerous muḥaddithūn. Because of this historical position, Gaza has frequently been mentioned in transmitted reports, both for certain events that occurred there and for its attributed merits. In the early period, some scholars who were born in Gaza engaged in the study of ḥadīth, while others traveled there (riḥla) from various cities to engage in the transmission and reception of ḥadīth. This article will examine, under two main headings, some key events that took place in Gaza in the context of transmitted reports, as well as narrations concerning the virtues of Gaza. These reports will be evaluated from various aspects, particularly their authenticity. Additionally, the article will highlight certain ḥadīth scholars from the first three Islamic centuries who bore the nisba “al-Ghazzī.” In doing so, the study aims to outline Gaza’s place within the body of transmitted reports and provide a framework regarding early muḥaddithūn from Gaza. Within this framework, the article will also offer observations—through the lens of ḥadīth scholarship—on the informational value of narrations concerning Gaza as found in our primary sources.

Anahtar Kelimeler

Hadith , Islamic History , Gaza , Narration , Fabricated hadith

غزّة في روايات الحديث والمحدِّثون المنسوبون إلى غزة

Öz

تُعَدّ غزّة من أقدم المواطن التي احتضنت العديد من الحضارات عبر التاريخ، وهي بذلك تتميّز بتاريخها العريق. وقد كان لموقعها على طرق التجارة المهمّة أثرٌ كبير في جعلها مركزًا إستراتيجيًّا على مر العصور. أقامت غزّة علاقات قوية مع تجار مكة، وقد توفّي هاشم بن عبد مناف، جدّ النبيّ صلى الله عليه وسلم الأكبر بغزة، في أثناء رحلة تجارية، ودُفِن فيها؛ لهذا صارت المدينة تُعرَف أحيانًا بـ"غزة هاشم". ومع انتشار الإسلام، أضحت غزة مدينة حدودية مهمّة. فُتحت غزّة في عهد أبي بكر الصديق رضي الله عنه، وجاء إليها عمر بن الخطاب عام 638م بعد تسلّمه القدس؛ لتفقد الجيش في المنطقة. ارتبط اسم غزة في التاريخ الإسلامي بالعديد من الشخصيات المشهورة، من أبرزهم الإمام الشافعي، أحد أعلام الفقه والحديث، الذي وُلد في غزة عام 150هـ/767م.
عقب الفتح الإسلامي، أصبحت غزة كغيرها من البلدان الإسلامية مركزًا لتعليم علم الحديث، ثمّ شهدت المدينة أحداثًا تاريخية، وعلا شأنها، حتى غدت مركزًا بارزًا في العلوم الإسلامية ولاسيما في الحديث. ورد في رواية في صحيح البخاري أن لقاءَ أبي سفيان مع الإمبراطور البيزنطي هرقل كان في غزة. كما وردت روايات عن مناقشة جرت في غزة بين الشاعر أمية بن أبي الصلت وأبي سفيان حول كون النبي محمد صلى الله عليه وسلم هو النبي المنتظر. ونُقل أيضًا أن هاشمًا، جدّ النبي، أرسل مساعدات من غزة إلى مكة في وقت القحط، وتوفي هناك. وثمّة روايات ضعيفة تزعم أن النبي تلقّى أخبارًا عن ميراث بغزة في أثناء غزوة تبوك، لكن هذه الروايات غير موثوقة من حيث السند. كما ورد مصطلح "داء غزة" في بعض الأحاديث، وهو مرتبط بالطاعون في سياق تربوي، ويُستخدَم غالبًا بمعنى مجازيّ.

Anahtar Kelimeler

الحديث , التاريخ الإسلامي , غزة , الرواية , الحديث الموضوع

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şu‘ayb el-Arnaût, Âdil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Akyüz, Hüseyin. “Yemekte Sağ Elin Kullanılmasıyla İlgili Bir Rivayetin Sened ve Metin Tenkidi”. EKEV Akademi Dergisi XVIII/59 (2014), 1-30.
• Alhila, Nour. “el-Cuhûd’l-Hadîsiyye fî Gazze = Gazze’de Hadis Çalışmaları = Hadith Scholarship in Gaza”. Burdur İlahiyat Dergisi, 141-157.
• Aljazeera. “آثار تاريخية دمرها العدوان الإسرائيلي على قطاع غزة”. Erişim 1 Mart 2025. https://www.aljazeera.net/encyclopedia/2024/1/6/%D8%A2%D8%AB%D8%A7%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%AE%D9%8A%D8%A9-%D8%AF%D9%85%D8%B1%D9%87%D8%A7-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%AF%D9%88%D8%A7%D9%86
• Ârif el-Ârif. Târîhu Gazze. Kudüs: Dâru’l-Eytâm el-İslâmiyye, 1943.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ el-. Ensâbu’l-eşrâf. thk. Süheyl ez-Zekkâr - Riyâd ez-Ziriklî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ el-. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Beyhaḳî, Ebû Bekr Aḥmed b. el-Ḥüseyin b. ʿAlî el-Ḫüsrevcirdî el-. Delâʾilu’n-Nubuvve ve Maʿrifetu Aḥvâli Ṣâḥibi’ş-Şerîʿa. thk. ʿAbdu’lmuʿṭî Ḳalʿacî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye; Dâru’r-Reyyân, 1408/1988.
• Bilge, Mustafa L. “Gazze”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/534-536. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1996.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiü’s-Sahîh. ed. Mustafa Dîb el-Buğâ. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1993.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil b. İbrâhîm el-Cuʿfî. et-Târîhu’l-kebîr. 8 Cilt. Haydarabad: Dâiretu’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1397.
• Cemâluddîn el-Mizzî, Ebû’l-Ḥaccâc Yûsuf b. ʿAbdurraḥmân b. Yûsuf el-Kelbî. Tehẕîbu’l-Kemâl fî ʾEsmâi’r-Ricâl. thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 35 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1400/1980.
• Cengiz, Ercan. “Hz. Ömer Döneminde Meydana Gelen Amvas Tâunu ve Etkileri”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VII/13 (2020), 129-150.
• Cevad Ali. İslam Öncesi Arap Tarihi. ed. Mahfuz Söylemez - Fatih Zengin. çev. Selahattin Yıldırım vd. Ankara: Ankara Okulu, 2022.
• Çağrıcı, Mustafa. “Beddua”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/297-298. İstanbul: TDV Yayınları, 1992. https://islamansiklopedisi.org.tr/beddua
• Debbâğ, Mustafa Murâd. Bilâdunâ Filistîn (Gazze). Kafr Kara’: Dârü’l-Hudâ, 1991.
• Demirci, Abdurrahman. “İbn Heyyebân’ın Vasiyeti Ekseninde Arap Yarımadası’nda Son Peygamber Beklentisi”. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 9 (2016), 113-142.
• Deylemî, Şîreveyh b. Şehridâr b. Şîreveyh b. Fenâhserû، Ebû Şucâʿ ed-Deylemî el-Hemezânî ed-. el-Firdevs bi’Meʾsûri’l-Hitâb. thk. es-Saʿîd b. Besyûnî Zağlûl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1406/1986.
• Ebû Rahme, Züheyr Abdullah Saîd. el-Hayâtü’l-ilmiyye fî Gazze ve Askalan. Gazze: Gazze İslam Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Ebû Süleyman ed-Dûserî, Câsim b. Süleyman. er-Ravzu’l-bessâm bi’tertibi ve tahrîci Fevâidi Temmâm. Beyrut: Dârü’l-Beşairi’l-İslâmiyye, 1987.
• Ebû Zurʿa ed-Dimeşkî, Ebû Zurʿa Abdurrahmân b. ʿAmr. Târîhu Ebî Zurʿa. thk. Niʿmetullah el-Kûcânî. Dımaşk: y.y., ts.
• Ebû’l-Yumn el-ʿUleymî, Ebû’l-Yumn ʿAbdurrahman b. Muḥammed. el-Unsu’l-Celîl bi Târîḫi’l-Ḳuds ve’l-Ḫalîl. thk. ʿAdnân Yûnus ʿAbdulmecîd Nebâte. 2 Cilt. Amman: y.y., ts.
• el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Fethü’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Ma’rife, 1959.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddin. Silsiletü’l-ehâdîsi’z-zaʿîfe ve’l-mevzûʿa ve eseruhe’s-seyyiʾü fi’l-ümme. I-XIV Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1. Basım, 1992.
• Erenay, Hayri. “Ayet ve Hadisler Işığında Kudüs ve Mescid-i Aksâ = Jerusalem and al-Aqsa Mosque in the Light of Verses and Hadiths”. Kocaeli Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VII/1 (2023), 173-193.
• Erkaya, Musa. “Mevzûât Kitaplarında Yer Alan Şehirlerin Faziletleriyle İlgili Uydurma Hadisler -Kazvîn Örneği- I”. The Journal of Academic Social Science Studies 74 (2019), 335-372.
• Ezherî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Aḥmed b. el-Herevî el-. Tehẕîbu’l-Luğa. thk. Muḥammed ʿAvḍ Mirʿab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 2001.
• Fayda, Mustafa. “Askalan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/487-488. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
• Ferâhidî, Ebû Abdirrahmân Halîl b. Ahmed el-. Kitâbü’l-‘ayn. thk. Abdulhumeyd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003. , İbn ’Adiy, Ebû Ahmed Abdullah. el-Kâmil fî du’efâi’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Ali Muhammed Muavved. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. el-Hasen. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Amr b. Ğarâme el-Ömerî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Ebî Hâtim, Ebu Muhammed Abdurrahman b. Muhammed. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1952.
• İbn Ḥabîb, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Ḥabîb el-Bağdâdî. el-Muḥabber. thk. Ilse Lichtenstadter. Beyrut: y.y., ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fazl Şihabuddin Ahmed b. Ali b. Muhammed. Tevâli’t-Tesîs li-Meâlî Muhammed b. İdris. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1986.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebu’l-Fazl Şihabuddin Ahmed b. Ali b. Muhammed. Zehrü’l-Firdevs - el-Garâibü’l-multaka min Müsnedi’l-Firdevs. ed. Arabî Daiz Feryâtî. Dubai: Cem’iyyetü Dâri’l-Birr, 2018.
• İbn Ḥavḳal, Ebû’l-Ḳâsım Muḥammed b. Ḥavḳal el-Bağdâdî el-Mevṣılî. Ṣûretu’l-ʾArḍ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, ts.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Kitâbü’l-mecrûhîn mine’l-muhaddisîn. thk. Hamdî b. Abdilmecîd es-Selefî. Riyâd: Dârü’s-Sümey’î, 2000.
• İbn Ḥibbân, Ebû Ḥâtim Muḥammed b. Ḥibbân el-Bustî. el-Mecrûḥîn mine’l-Muḥaddis̱în. thk. Ḥamdî ʿAbdulmecîd. 2 Cilt. Riyad: Dâru’ṣ-Ṣemîʿî, 1420/2000.
• İbn Hişâm, Ebu Muhammed Cemalüddîn Abdülmelik. es-Sîretü’n-Nebeviyye. Beyrut: Dâru’l-Hayr, 2004.
• İbn Ḳayyim el-Cevziyye, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Zürʿaî ed-Dımaşḳī el-Ḥanbelî. el-Menâru’l-Munîf fi’ṣ-Ṣaḥîḥ ve’ḍ-Ḍaʿîf. thk. ʿAbdulfettâḥ Ebû Ġudde. b.y.: y.y., 1390/1970.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fida İsmail b. Ömer. Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azîm. Beyrut: Dâr Taybe, 1999.
• İbn Kes̱îr, Ebû’l-Fidâʾ İsmâîl b. ʿOmer b. Kes̱îr ed-Dimeşḳî. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. 21 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 1418/1997.
• İbn Mâce, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Yezîd el-Ḳazvînî. Sunenu İbn Mâce. thk. Muḥammed Fuâd ʿAbdulbâḳî. 2 Cilt. b.y.: Dâru ʾİḥyâʾi’l-Kutubi’l-ʿArabiyye, ts.
• İbn Mende, Ebû Abdullâh Muhammed b. İshâk b. Muhammed b. Yahya. et-Tevhîd ve mʿarife Esmâullâh ʿazze ve celle ve sıfâtuhû ʿale’l-İttifâk ve’t-Teferrud. thk. Alî b. Muhammed b. Nâsir el-Fakîhî. Medine: y.y., 1423/2002.
• İbn Mende, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsḥâḳ b. Muhammed b. Yahya. el-Îmân. thk. ʿAlî b. Muḥammed b. Nâṣir el-Faḳîhî. 2 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1406/1985.
• İbn Mende, Ebû ʿAbdullâh Muhammed b. İshâk b. Muhammed b. Yahya. er-Redd ʿale’l-Cehmiyye. thk. Alî b. Muhammed b. Nâsir el-Fakîhî. Medine: y.y., 1401/1981.
• İbn Nuḳṭa, Ebû Bekir Muḥammed b. ʿAbdilğanî b. Ebî Bekir b. Şucâʿ Maʿînuddîn b. Nuḳṭa el-Bağdâdî. ʾİkmâlu’l-ʾİkmâl - İbn Nuḳṭa. thk. ʿAbdulḳayyûm ʿAbdu Rabbinnebî. 5 Cilt. Mekke: Câmiʿatu Ummi’l-Ḳurâ, 1410/1989.
• İbnu’l-Faḳîh, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed el-Hemedânî. el-Buldân. thk. Yûsuf el-Hâdî. Beyrut: y.y., 1416/1996.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî b. Muḥammed el-Bağdâdî. el-Mevḍûʿât. thk. ʿAbdurraḥmân Muḥammed ʿOs̱mân. 3 Cilt. Medine: el-Mektebetu’s-Selefiyye, 1966-1968.
• İbnü’l-Mukrî, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhîm b. Alî el-İsfahânî. Muʿcemü’ş-şüyûh (Muʿcemü İbni’l-Mukrî). Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1998.
• Ḳalḳaşandî, Ebû’l-ʿAbbâs Aḥmed b. ʿAlî el-. Ṣubḥu’l-Aʿşâ fî Ṣınâʿati’l-İnşâ. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Maḳdisî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Aḥmed el-Beşşârî el-. Aḥsenu’t-teḳâsîm fî maʿrifeti’l-eḳâlîm. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1411/1991.
• Manṣūrî, Nāyif b Ṣalāḥ b ʿAlî el-. İrşâdu’l-kāsî ve’d-dânî ilâ terâcimi şuyûḫi’ṭ-Ṭabarānî. ed. Muṣṭafā b İsmāʿîl es-Süleymānî el-Maʾribî. Riyâḍ: Dârü’l-Kiyân, ts.
• Muttakî el-Hindî, Alâuddîn Alî b. Hisâmüddîn b. Kâdî Hân el-Hindî el-Burhânfûrî el-. Kenzu’l-ʿummâl. Beyrut: Muessesetü’r-Risâle, 1401/1981.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin b. Haccâc el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-sahîh. Riyad: Beytu’l-Efkâri’d-Devliyye, 1998.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyri en-Nisaburi. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. I-V Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, ty.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Mecmûʿ şerhu’l-Mühezzeb. I-XX Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ty.
• Nuveyrî, Şihâbu’d-Dîn Aḥmed b. ʿAbdilvahhâb b. Muḥammed b. ʿAbdiddâîm el-Ḳureşî et-Teymî el-Bekrî. Nihâyetu’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb. 33 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutub ve’l-Ves̱âîḳu’l-Ḳavmiyye, 1423.
• Örenç, Aşır. “Hadisler Işığında Medine ve Orada İkametin Fazileti”. Tarih Okulu (Dergi) 19 (2014), 85-110.
• Örenç, Aşir. “Hadisler Çerçevesinde Mekke Şehri ve Fazileti”. Tarih Okulu (Dergi) 22 (2015), 83-112.
• Rûyânî, Ebû Bekr Muḥammed b. Hârûn er-. Musnedu’r-Rûyânî. thk. Eymen ʿAlî Ebû Yemânî. 2 Cilt. Kahire: Muessesetu Ḳurṭuba, 1416.
• S̱aʿlebî, Ebû İsḥâḳ Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm es̱-. el-Keşf ve’l-Beyân. thk. Ebû Muḥammed b. ʿÂşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1422/2002.
• Suheylî, Ebû’l-Ḳâsım ʿAbdurrahman b. ʿAbdullâh b. Aḥmed es-. er-Ravḍ’ul-Unf fî Şerḥi’s-Sîreti’n-Nebevîyye. 7 Cilt. b.y.: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1412.
• Suyûṭî, Celâluddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr es-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣagîr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2004.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım. el-Mu’cemü’l-kebîr. thk. Hamdi Abdülmecid Selefi. Kahire: Mektebetü İbn Teymiye, 3. Basım, 1994.
• Temmâm ed-Dimeşḳî, Ebû’l-Ḳâsım Temmâm b. Muḥammed el-Becelî ed-Dimeşḳî. el-Fevâîd. thk. Ḥamdî ʿAbdulmecîd es-Selefî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetu er-Ruşd, 1412.
• Ünal, İsmail Hakkı. “Şehirlerin Faziletiyle İlgili Uydurma Hadisler ve ‘Hayru’l Buldân’ Risâlesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2000), 67-90.
• Yâḳût el-Ḥamevî, Ebû ʿAbdullâh Yâḳût b. ʿAbdullâh er-Rûmî. Muʿcemu’l-Buldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1995.
• Yakut el-Hamevî, Şihabüddin Ebû Abdillah er-Rûmî. Mu’cem’ül-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdir, 1995.
• Yıldırım, Selahattin. “Filistinli Mücahitleri Motive Eden Bir Hadis Üzerine Bazı Mülahazalar”. Uluslararası İslâm ve Yorum VIII Sempozyumu: Dînî, Siyasî ve Kültürel Boyutlarıyla Kudüs. Malatya, Turkey, 2024.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân eẕ-. Siyeru Aʿlâmi’n-Nubelâ’. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḫadîs̱, 1427/2006.
• Zehebi, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Târîhu‘l-İslâm Ve Vefeyâtü’l-Meşâhiri Ve’l-A’lâm. thk. Ömer Abdüsselam El-Tedmürî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1993.
• Zekeriyyâ el-Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmûd. Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-ʿİbâd. Beyrut: y.y., ts.