علاقات شبه الجزيرة العربية - مصر (القبط) في عهد النبي ﷺ و الصحابة من أصل قبطي

Yıl 2025, Sayı: 14, 212 - 234, 31.07.2025

Mehmet Efendioğlu

https://doi.org/10.61218/hadith.1703704

Öz

النبي ﷺ كان من أصل عربي. وقد بَلَّغ دعوة الإسلام في شبه الجزيرة العربية، وكان المخاطبون بدعوته بطبيعة الحال من العرب. هذا الواقع دفع بعض الناس إلى اعتبار النبي ﷺ نبيًّا للعرب فقط، وإلى النظر إلى الإسلام كدين خاص بالعرب. غير أن النظرة إلى المخاطَبين بالنبي ﷺ ومن آمن به تُظهر أن من بينهم أقوامًا غير عرب، مثل بني إسرائيل، والحبشة، والفرس، والروم، والقبط. ومن ثمّ يتبيّن أن النبي ﷺ ودعوته موجهان إلى البشرية كافة. لقد اهتمّ النبي ﷺ خلال حياته إلى جانب اهتمامه بالعرب، بالدول والشعوب المجاورة، فأرسل رسائل يدعو فيها ملوكهم إلى الإسلام، وخصّ مخاطَبيه من غير العرب بعناية خاصة. ومن بين هذه الشعوب التي اهتم بها القبط، وهم سكان مصر الأصليون. فقد أرسل النبي ﷺ رسالة دعوة إلى الإسلام إلى حاكم القبط في مصر، جُرَيْج بن مِينَا، وأقام معه علاقات طيبة، وأوصى المسلمين بالإحسان إلى القبط، مما أدى إلى دخول بعض القبط في الإسلام. يتناول هذا المقال العلاقات بين شبه الجزيرة العربية ومصر (القبط) في عهد النبي ﷺ، ويبحث في وجود أشخاص من أصل قبطي بين صحابته، ويقدّم معلومات بيوغرافية عنهم استنادًا إلى المصادر الأساسية، مع التركيز على ما إذا كانوا قد رووا أحاديث عن النبي ﷺ أم لا.

Anahtar Kelimeler

الحديث , الصحابة , تاريخ الصحابة , شبه الجزيرة العربية , مصر

Arabian Peninsula - Egypt (Copt) Relations in the Period of the Prophet Muhammad and Companions of Copt Origin

Öz

The addressees of the Prophet Muhammad, who was of Arab origin and carried out the invitation to Islam in the Arabian Peninsula, were naturally Arabs. This situation led some people to think of the Prophet Muhammad as the prophet of the Arabs and to evaluate Islam as a religion specific to the Arabs. However, when we look at the addressees of the Prophet Muhammad and those who believed in him, we see that in addition to Arabs, there were also people of Israelite, Abyssinian, Persian, Byzantine and Coptic origins among them. Therefore it is understood that the Prophet Muhammad and Islam were a religion sent to all people. During his time, the Prophet Muhammad was interested in neighboring states and nations as well as Arabs, sent letters of invitation to Islam to their rulers, and showed special interest in his addressees from other nations. One of the nations he was interested in was the Copts, the indigenous people of Egypt. He established good relations with Jurayj ibn Mina, the Coptic ruler of Egypt, by sending a letter of invitation to Islam, advised Muslims to treat people of Coptic origin well, and in this way enabled some people of Coptic origin to embrace Islam. In this article, the Arabian Peninsula - Egypt (Coptic) relations during the time of the Prophet will be discussed, Coptic origins among the companions of the Prophet will be investigated, biographical information will be provided based on primary sources about those identified, and special attention will be paid to whether or not they narrated hadiths from the Prophet.

Anahtar Kelimeler

Hadīth , Companions , Companions History , Arabian Peninsula , Egypt

Hz. Peygamber Devri Arap Yarımadası - Mısır (Kıpt) İlişkileri ve Kıpt Asıllı Sahâbîler

Öz

Öz
Arap asıllı olan ve İslâm davetini Arap Yarımadası’nda gerçekleştiren Hz. Peygamber’in muhatapları da doğal olarak Araplar olmuştur. Bu durum bazı kimseleri, Hz. Peygamber’i Arapların peygamberi olarak düşünmeye, İslâm’ı da Araplara has bir din gibi değerlendirmeye sevk etmiştir. Oysa Hz. Peygamber’in muhataplarına ve kendisine inananlara bakıldığında, bunlar arasında Araplar dışında Benî İsrâil, Habeş, Fars, Rûm ve Kıpt asıllıların da bulunduğu görülmekte, dolayısıyla Hz. Peygamber ve İslâm’ın bütün insanlara gönderilmiş bir din olduğu anlaşılmaktadır. Hz. Peygamber kendi döneminde Araplar kadar komşu devletler ve milletlerle de ilgilenmiş, yöneticilerine İslâm’a davet mektupları göndermiş, diğer milletlere mensup muhataplarına özel alaka göstermiştir. İlgilendiği milletlerden biri, Mısır’ın yerli halkı olan Kıptîlerdir. O, Mısır’ın Kıpt yöneticisi Cüreyc b. Mînâ’ya İslâm’a davet mektubu göndererek iyi ilişkiler kurmuş, Müslümanlara Kıpt asıllı insanlara iyi muamelede bulunmasını tavsiye etmiş, bu yolla Kıpt asıllı bazı kimselerin İslâm’a girmesini sağlamıştır. Bu makalede, Hz. Peygamber dönemi Arap Yarımadası - Mısır (Kıpt) ilişkileri ele alınacak, Hz. Peygamber’in ashâbı arasında yer alan Kıpt asıllılar araştırılacak, tespit edilenler hakkında temel kaynaklara dayanarak biyografik bilgi verilecek, Efendimizden hadis nakledip etmedikleri konusuna özellikle değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Sahâbe , Sahâbe Tarihi , Arap Yarımadası , Mısır

Kaynakça

• Abbâdî, Mustafa. Mısr mine’l-İskender el-Ekber ile’l-fethi’l-Arabî. Kahire: Mektebetü’l-Anglo el-Mısriyye, 1999.
• Abdülhâdî, Cemal. el-Fütûhâtü’l-İslâmiyye- Fethu Mısr. Kahire: Dâru’l-Vefâ, 1999.
• Abdülhamîd, Re’fet - Mansûr, Târık. Mısr fî’l-asri’l-Bizantî. Kahire: Dâru Mısr el-Arabiyye, 2002.
• Abdüllatîf, Ahmed Ali. Mısr ve’l-İmparaturiyyetü’r-Rumaniyye. Kahire: Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1972.
• Adevî, İbrâhim Ahmed. el-İmparaturiyyetü’l-Bizantıyye ve’d-devletü’l-İslâmiyye. Kahire: Mektebetü Nehdati Mısr, 1370/1951.
• Adevî, Muhammed Ali Mahluf. Mâriye el-Kıbtiyye. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1406/1986.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Müsned. 6 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1389/1969.
• Âmirî, Ebû Zekeryâ İmâdüddîn Yahyâ b. Ebî Bekr. er-Riyâzu’l-müstetâbe fî ma’rifeti men ravâ fi’s-Sahîhayn mine’s-sahâbe. nşr. Ömer ed-Deyrâvî Ebû Hacele ve dğr. Beyrut: Müessesetü’l-Ma’ârif, 1409/1988.
• Arînî, Seyyid el-Bâz. Mısr el-Bizantıyye. Kahire: Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1961.
• Aydınlı, Abdullah. “Ebû Râfiʿ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/211. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Aʿzamî, Muhammed Mustafa. Dirâsât fi’l-hadîsi’n-nebevî ve târîhi tedvînihi. 2 Cilt. Riyad: el-Mektebü’l-İslâmî, 1400/1980.
• Bakî b. Mahled, Ebû Abdirrahmân el-Kurtubî. Adedü mâ li-külli vâhidin mine’s-sahâbeti mine’l-hadîs. nşr. Ekrem Ziya el-Ömerî. Beyrut: y.y., 1984.
• Baş, Mustafa Yasin. Ebû Râfi’in Hayatı ve Rivayetlerinin Değerlendirilmesi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Baynes, Norman H. el-İmparaturiyyetü’l-Bizantıyye. trc. Hüseyin Mûnis - Mahmûd Yusuf Zâyed. Kahire: Matba’atü Lecneti’t-Te’lîf, 1950.
• Becker, C. Heinrich. “Mısır/Fethi”. İslam Ansiklopedisi. 8/218-242. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1971.
• Bedevî, Cemal. Müslimûn ve Ekbât mine’l-mehd ile’l-mecd. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 1420/2000.
• Belâzurî, Ebû Bekir Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Ensâbü’l-eşrâf. nşr. Muhammed Hamidullah. Kahire: Dâru’l-Ma’ârif, 1959.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-u İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınları, 1985.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî ve dğr. 4 Cilt. Kahire: el-Matba’atü’s-Selefiyye, 1403/1982.
• Butler, Alfred J. The Arab Conquest of Egypt. London: Oxford Press, 1902.
• Çağatay, Neşet. İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Câhiliye Çağı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1982.
• Darkot, Besim. “Mısır”. İslam Ansiklopedisi. 8/217-218. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1971.
• DİA, “Kıptîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/423-425. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Ebû Nüaym, Ahmed b. Abdillâh el-İsfahânî. Ma’rifetü’s-sahâbe. nşr. Âdil b. Yusuf el-Azâzî. 7 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan li’n-Neşr, 1419/1998.
• Efendioğlu, Mehmet. Arap Olmayan Sahâbîler. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2018.
• Erbay, Enes Ensar. “Hz. Peygamber Devrinde Bir Hadım: Me’bûr el-Kıbtî Üzerine Bir Değerlendirme”. Trabzon İlahiyat Dergisi 10/2 (Aralık 2023), 53-66.
• Faysal, Şükrü. Hareketü’l-fethi’l-İslâmî fî’l-karni’l-evvel. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1982.
• Günaltay, M. Şemsettin. İran Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1987.
• Günaltay, M. Şemsettin. Suriye– Filistin. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1987.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: İrfan Yayımcılık, 1991.
• Hamidullah, Muhammed. el-Vesâiku’s-siyâsiyye li’l-Ahdi’n-Nebevî ve’l-Hilâfeti’r-râşide. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1407/1987.
• Hamûdî, Hâlid. Ümmü’l-mü’minîn Mâriyetü’l-Kıbtıyye. Riyad: Dâru’l-Kâsım li’n-Neşr, ts.
• Humeydî, Ebû Bekr Abdullah b. Zübeyr. el-Müsned. nşr. Habîbürrahman el-A’zamî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1409/1988.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillâh el-Kurtubî. el-İstî’âb fî ma’rifeti’l-ashâb. nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî. 4 Cilt. Kahire: Dâru Nehdati Mısr, 1413/1992.
• İbn Abdilhakem, Abdurrahmân b. Abdillâh el-Mısrî. Fütûhu Mısr ve ahbâruhâ. Leiden: Matbaatü Brill, 1920.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Zekeryâ er-Râzî. Mücmelü’l-lüga. nşr. Züheyr Abdülmuhsin Sultan. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1406/1986.
• İbn Hacer, Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. Sayda - Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1433/2012.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik b. Hişâm el-Himyerî. es-Sîretü’n-nebeviyye. nşr. Mustafa es-Sekâ ve dğr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1406/1985.
• İbn İshâk, Muhammed b. İshâk b. Yesâr. Sîretü İbn İshâk. nşr. Muhammed Hamidullah. Konya: Hayra Hizmet Vakfı Yayınları, 1981.
• İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. el-Ma’ârif. Kahire: Dâru’l-Ma’ârif, 1402/1981.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa’d b. Menî’. et-Tabakâtü’l-kübrâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sader, 1406/1985.
• İbn Tagrîberdî, Cemâlüddîn Ebü’l-Mehâsin Yusuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire. 16 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1972.
• İbn Yunus, Abdurrahmân b. Ahmed b. Yûnus el-Mısrî. Târîhu Mısr. cem’ ve thk. Abdülfettâh Fethî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbnü’l-Esîr, İzzüddîn Ali b. Muhammed. Üsdü’l-gâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1432/2012.
• İnan, Afet. Eski Mısır Tarih ve Medeniyeti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1956.
• Kazenî, Muhammed Ali Sâlih. es-Seyyidetü Mâriyetü’l-Kıbtıyye. Kahire: Dâru Cevâmi’i’l-Kelim, ts.
• Kemâl, Ahmed Âdil. el-Fethu’l-İslâmî li-Mısr. Kahire: eş-Şeriketü’d-Düveliyye li’t-Tıbâ’a, 1423/2003.
• Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed b. Alî. el-Mevâ’iz ve’l-i’tibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr (el-Hıtatü’l-Makrîziyye). 6 Cilt. London: Mektebetü’l-Furkân, 1995.
• Makrîzî, Takıyyüddîn Ahmed b. Alî. Târîhu’l-Ekbât. nşr. Abdülmecîd Riyâb. Kahire: Dâru’l-Fazîle, 1416/1995.
• Mansel, Arif Müfit. Mısır ve Ege Tarihi Notları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1938.
• Mehmed Zihnî Efendi. Meşâhîru’n-nisâ. sad. Bedreddin Çetiner. 2 Cilt. İstanbul: Şamil Yayınevi, 1982.
• Milne, J. Grafton. A History Of Agypt Under Roman Rule. London: Methuen Co. Limited, 1924.
• Muhammed Rıza. Muhammed Resûlüllah. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1966.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiu’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1955.
• Nâfi’, Muhammed Mebrûk. Târîhu Mısr el-İslâmiyye. Kahire: Matba’atü Şubrâ, 1358/1939.
• Naîm, A. - Miras, K. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi. 12 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1976.
• Necâşî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Alî b. Ahmed. Ricâlü’n-Necâşî. nşr. Musâ eş-Şübeyrî. Kum: Müessesetü’n-Neşr el-İslâmî, 1407.
• Özer, Yusuf Ziya. Mısır Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1939.
• Sagânî, Radıyyüddîn Hasen b. Muhammed. Dürrü’s-sehâbe fî beyâni mevâdı’i vefeyâti’s-sahâbe. nşr. Sâmî Mekkî el-Ânî. Bağdad: Matba’atü’l-Ma’ârif, 1389/1969.
• Selîm, Sabrî Ebû’l-Hayr. Târîhu Mısr fî’l-asri’l-Bizantî. Kahire: Ayn li’d-Dirâsât ve’l-Buhûs el-İnsâniyye, 2001.
• Süleyman, Hâmid. Kıssatü fethi Mısr mine’l-Kıbtıyyeti ile’l-İslâm. Kahire: el-Mektebü’l-Arabî li’l-Maarif, 1988.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Derru’s-sehâbe fî-men dehale Mısr mine’s-sahâbe. nşr. Hamza en-Neşretî ve dğr. Kahire: el-Mektebetü’l-Kayyime, ts.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Husnü’l-muhâdara fî ahbâri Mısr ve’l-Kâhira. nşr. Halîl el-Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleyman b. Dâvûd. el-Müsned. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Uraler, Aynur. “Mâriye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/63-64. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Vasiliev, A. Alexandr. Bizans İmparatorluğu Tarihi. trc. Arif Müfid Mansel. Ankara: Maarif Matbaası, 1943.
• Wiet, Gaston. Histoire de la Nation Egyptienne 4: L’Egypte arabe. Paris: Librairie Plon, 1937.
• Zehebî, Semsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. nşr. Şuayb el-Arnavut ve dğr. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1410/1990.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tecrîdü esmâi’s-sahâbe. 2 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârif, 1315.