الأخبار وأنواعها عند أبي الحسين البصري في سياق المعتمد

Yıl 2023, Sayı: 11, 25 - 57, 31.12.2023

Yasin Çağdaş

https://doi.org/10.61218/hadith.1343385

Öz

كتاب "المعتمد في أصول الفقه" الذي وصل إلى يومنا باعتباره عملاً رفيعاً يجمع بين علم الكلام وأصول الفقه لمؤلفه أبو الحسين البصري (ت: 436/1044)، يأخذ مكانه في مصادر الفكر الأصولي عند المتأخرين. وقد قيّم البصري في هذا الكتاب مسائل مختلفة تتعلق بأصول الفقه وكذلك العديد من المسائل المتعلقة بعلم الحديث. ويأتي الخبر وأنواعه في مقدمة هذه المسائل. وخصّص فصلاً بعنوان "الكلام في الأخبار" لقسم الأخبار، وتناول في هذا الباب القيمة المعرفية للخبر، وأقسام الخبر، والمتواتر، و وخبر الواحد، والعمل بهما، والقيمة المعرفية للخبر، وكونه دليلا، وأحوال الراوي، والتعارض في الأخبار، والعديد من القضايا الأخرى. وقد بحث وتقيم في هذه الدراسة، استنادا إلى مصنف البصري المسمى "المعتمد"، الأخبار، وتعريفها، وتعريف المتواتر والأخبار الواحد، والقيمة الاستدلالية للأخبار، وهل العلم يأتي من هذه الأخبار أم لا؟ ، وهل يمكن العمل وفق المعلومات الواردة من خلال هذه الأخبار، والقضايا الأخرى مثلها.

Anahtar Kelimeler

الحديث, الخبر, البصري, المعتمد, المعتزلة

K̲h̲abar And Its Types in Al-Mu’tamad By Abu’l-Husayn al-Baṣrī

Öz

Abu’l-Husayn al-Baṣrī (d.436/1044) who is in the last circle of the Basra is an important erudite that should be study because he shows the latest views of the Muʿtazila sect. It is important to know al-Baṣrī's views in order to understand and make sense of the views of the late Muṭazilite scholars and the differences between the first and the last period. His work titled “al-Mu’tamad fi Usul al-Fiqh”, which he wrote in the field of fiqh usûl, is one of the sources of müteahhirin usûl thought. Although Al-Baṣrī was a jurist and theologian, he elaborated on the subject of Khabar in a separate chapter in his book. Although al-Baṣrī was a methodologist and theologian, he followed the way of the erudites before him and opened a different part in his book on the subject o hadith and sunnah and reserved a special section for news. İn this section, the opinions of al-Baṣrī about the K̲h̲abar and its types are explained. In this framework, the definition of Khabar and the concepts of Al-Mutawatir and Ahaad are discussed. Furthermore, we discussed the epistemic value and reliability of Akhbar and the possibility to act according to the informations coming through Akhbar by using al-Baṣrī’s explanations.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, al-Baṣrī, al-Mu’tamad, Muʿtazila, K̲h̲abar

el-Mû’temed Bağlamında Ebu’l-Hüseyin el-Basrî’ye Göre Haber ve Çeşitleri

Öz

Basra Mûtezilesi’nin son halkasında yer alan Ebu’l-Hüseyin el-Basrî, (ö. 436/1044) Mûtezile mezhebinin son dönem görüşlerini yansıtması nedeniyle incelenmesi gereken bir âlimdir. Son dönem Mûtezilî âlimlerin hangi görüşe sahip olduklarını ve ilk dönem ile son dönem arasında hangi farkların oluştuğunu anlama ve anlamlandırma açısından el-Basrî’nin görüşlerini bilmek önem arz etmektedir. Bu çalışmada incelenen ve el-Basrî’nin fıkıh usûlü alanında kaleme aldığı “el-Mu’temed fî Usûli’l-Fıkh” adlı eseri ise müteahhirûn usûl düşüncesi kaynaklarındandır. el-Basrî, bir usulcü ve kelamcı olsa da, kendisinden önceki âlimlerin yolundan giderek eserinde hadis ve sünnet konusu ile ilgili ayrı bir bölüm açmış ve burada haberler kısmına dair özel bir bölüm ayırmıştır. Bu bölümlerde haber konusuna dair birçok konu ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. Makalede el-Basrî’nin “el-Mû’temed” adlı eserinden yola çıkılarak haber ve çeşitleri ile ilgili değerlendirmelerine yer verilmiştir. Bu kapsamda el-Basrî’ye göre haber, haberin tanımı, mütavâtir ve haber-i vâhid kavramları, haberlerin delil değeri, bu haberlerle ilim meydana gelip gelmediği, bu haberlerle gelen bilgilere göre amel etmenin mümkün olup olmadığı gibi meseleler araştırılmış ve değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, el-Basrî, el-Mû’temed, Mu’tezile, Haber

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmet. “Ebu’l-Hüseyin el-Basrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/326-328. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Aydın, Hüseyin. “Akîde İnşasında Haber-i Vâhidin Epistemolojik Değeri”. EKEV Akademi Dergisi - Sosyal Bilimler - 7/15, (2003), 69-94.
• Aydınlı, Abdullah. “Arz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/438. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî el-Hatîb. Tarihu’l-Bağdat. thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslami, 2002.
• Basrî, Muhammed b. Ali b. et-Tayyib, Kitâbü’l-Mu’temed fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Hamidullah. 2 Cilt. Dımaşk: el-Ma’hedü’l-Fransi, 1964.
• Basrî, Muhammed b. Ali b. et-Tayyib. Ziyadatu’l-Mu’temed. thk. Muhammed Hamidullah. Dımaşk: el- Ma’hedü’l-Fransi, 1964.
• Bayraktutar, Muammer. İmam Şâfiî’nin Hadis Yorum Metodolojisi. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Bebek, Adil, “İmam Matüridi ve Kadi Abdülcebbâr’a Göre Haber-i Vâhidin Epistemolojik Değeri”. Kelamda Bilgi Problemi. ed. Orhan Ş. Koloğlu. 47-52. Bursa: Arasta Yayınları, 2003.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî el-. es-Sünenu’l-Kebîr. thk. Abdullah ‘Abdülmuhsin et-Türkî. Kahire: Merkezu Hicre, 2011.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu’fî el-. el-Câmiu’s-Sahih. Dımaşk-Beyrut: Daru İbn Kesir, 2002.
• Cûşemî, Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed el-. Şerhu’l-uyûn fazlu’l-i’tizal ve tabakatu’l-Mûtezîle. thk, Fuat Seyyid. Tunus: ed-Dâru’t-Tunisiyye li’n-neşr, 1974.
• Çağdaş, Yasin. el-Mu’temed Eseri Işığında Ebu’l-Hüseyin el-Basrî’nin Hadis ve Sünnet Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Düzenli, Muhittin. Hadislerde Gizli Kusurlar –İllet ve Şâz-. Ankara: İsam Yayınları, 2016.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî, es-Sünen. thk. Şuayb Arnavud. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-İlmiyye, 2009.
• Gönan, Yavuz. Hanefi Âlimlerine Göre Haber-İ Vâhid. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Gümüşoğlu, Hasan. “İtikad Açısından Mütevâtir Olmayan Haberin Bilgi Değeri”. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 6/2, (2017), 279-306.
• Hansu, Hüseyin. Mütevâtir Haber. Van: Bilge Adamlar Yayınları, 2008.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebul-Fazl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed. Hadis Istılahları Hakkında Nuhbetü’l-Fiker Şerhi. çev. Talât Koçyiğit. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1971.
• İbn Hallikan, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân. Vefeyâtu’l-Âyân. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Daru’s-Sadr, 1971.
• İbn Kesir, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn. el-Bidâye ve’n-nihaye. b.y.: Daru’l-Fikr, 1986.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd er- Rebei el-Kazvînî. Sünenu İbn Mâce. thk. Şuayb Arnavud vd. b.y.: Dâru’r-Risâletu’l-İlmiyye, 2009.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Ebü’l-Ferec, el-Muntazâm fî târihi’l-ümem ve’l-mülük. thk. Muhammed Abdulkadir Ata - Mustafa Abdulkadir Ata. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnu’l-İmad, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî, Şezeratu’z-zeheb fi ahbari men zeheb. thk. Mahmut Arnavut. 9 Cilt. Şam-Beyrut: Daru İbn Kesir, 1986.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb el-. el-Müfredât fi ğarîbi’l-Kur’an. thk. Safvân Adnan ed-Dâvûdî. Dımaşk-Beyrut: Daru’l-Kalem, 1991.
• Kâdı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-Kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el- Muğni. thk. Mahmud Muhammed Kasım. by.: y.y., ts.
• Kahraman, Abdullah. “Mûtezili Usûlcü Ebu’l-Hüseyin el-Basrî’ye Göre Bilgi Kaynağı ve Delil Olarak Âhâd Haber”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 3/3, (Kış 2003), 165-184.
• Kandemir, M. Yaşar, “Hadis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/27-64. İstanbul: TDV Yayınları, 1997. Kehhale, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-muellifîn. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1993.
• Keleş, Ahmet, Hadislerin Kur’an’a Arzı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri, Alternatif Hadis Metodolojisi. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Kırbaşoğlu, M. Hayri, İslam Düşüncesinde Hadis Metodolojisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Koçyiğit, Talat, “Âhâd Haberlerin Değeri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14, sy. 1-4 (Haziran 1966), 125-142.
• Meraği, Abdullah Mustafa. el-Fethu’l-mübîn fî tabakâti’l-usûliyyîn. thk. Muhammed Ali Osman. Mısır: Matbaatü’l-Ensâr, 1947.
• Müslim, Ebû’l-Huseyn b. Haccâc el-Kuşeyri en-Neysaburi. Sahihu Müslim. thk., Muhammed Fuad Abdulbâki. Kahire: Matbaatu İsa el-Bâbî el-Halebî, 1955.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm eş-. el-Milel ve’n-nihal. thk. Abdülaziz Muhammed el-Vekil. Kahire: y.y., 1968.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf eş-. el-Lüma‘ fî usûli’l-fıkh. b.y.: Dâru’l-Kutubu’l-İlmiyye, 1431.
• Ünalan, Abdullah. “Eş’arîlikte Haber-i Vâhidin Bilgi Değeri”. Uluslararası İmam Eş’arî ve Eş’arîlik Sempozyumu Bildirileri 21-23. ed. Cemalettin Erdemci, Fadıl Ayğan. 2/715-733. Ankara: Beyan Yayınları, Eylül 2014.
• Yıldırım, Enbiya. Hadiste Metin Tenkidi –Tarihi Süreç, Yeni Yaklaşımlar-. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Yılmaz, Ayşegül. Fıkıh Usulunde Husun-Kubuh el-Mu’temed el-Mustasfa Karşılaştırılması Işığında. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Zehebi, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-. Mîzânu’l-îtidâl fi nakdi’r-rical. thk. Ali Muhammed Becavi. Beyrut: Dâru’l-ma’rife li’t-tıbâa ve’n-neşr, 1963.
• Zirikli, Hayruddîn b. Mahmud b. Muhammed b. Ali b. Fâris ed-Dımeşkî ez-. el-A’lâm. (Kamûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arab ve’l-müstarebîn ve’l-müsteşrikın). b.y.: Daru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.