Kaffâl eş-Şâşî’nin Hadisçiliği

Yıl 2024, Sayı: 13, 216 - 243, 31.12.2024

Hasan Küçükosman

https://doi.org/10.61218/hadith.1543144

Öz

Yaşadığı dönemde en çok rıhle yapan kimse olarak bilinen Kaffâl eş-Şâşî; Taberî, Begavî, İbn Huzeyme, gibi otoritelerden hadis dinlemiştir. Özellikle döneminin muhaddisi, İmam Tirmizî’nin Sünen’i ve Şemâil’ini rivayet eden icazetli talebesi Heysem b. Küleyb kanalıyla İmam Tirmizî’nin rivayetlerine ulaşmıştır. eş-Şâşî’nin makâsıd düşüncesini ortaya koyduğu eseri Mehâsinü’ş-şerîʿa’da âyet ve hadislere daha az başvurduğu görülmektedir. Bu sebeple rivayetlerin senedinden ziyade manasına önem veren Kaffâl eş-Şâşî, şer’î hükümlerin hikmetlerini incelerken örf ve sünnet ilişkisinden bahsetmiştir. Burada Hz. Peygamber’in söz ve fiillerin bağlayıcılığı, maslahat, istihsan gibi meselelerde düşünceleri ile sünnete bakışı tespit edilebilmektedir. eş-Şâşî’nin teknik bağlamda hadisçiliği daha çok Şemâʾilü’n-nübüvve adlı eserinde görülmektedir. Pek çok rivayeti senedleriyle birlikte zikreden Kaffâl eş-Şâşî’nin buradaki hocalarına baktığımızda Mâverâünnehir’in muhaddisi olarak bilinen Ömer b. Muhammed b. Büceyr gibi muhaddis lakaplı pek çok hoca bulunmaktadır. Kendisinden nakledilen rivayetlere baktığımızda ise bazı tarih ve tefsir kaynaklarında surelerin fazileti ya da İsrâiliyat ile ilgili haberler bulunmaktadır. Bu rivayetler sened ve metin açısından sorunlu görülmektedir. eş-Şâşî’nin özellikle î‘tizâl düşüncesine sahip olması ile itham edilmesi sonucunda yeterli ilgiyi görememiş ve hem rivayetleri hem de eserleri üzerinden bir çalışma yapılmamıştır. Halbuki Hanefîlerin etkin olduğu bir yer olan Şâş bölgesinde Şâfîlik düşüncesini yaygınlaştıran birisi olması dahi kendisinin ne derece etkili bir âlim olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Sünnet, Rivayet, Şâşî, Mâverâünnehir

Kaffāl al-Shāshī’s Hadithism

Öz

Kaffāl al-Shāshī, who is known as the most travelled person in his time, listened to hadith from authorities such as Tabari, Begavī, Ibn Hudhaymeh. In particular, he reached Imam al-Tirmidhi's narrations through the channel of al-Haytham b. Qulayb, the muhaddith of his time and his student who narrated Imam al-Tirmidhi's Sunan and Shamā'il. It is seen that al-Shāshī made less use of verses and hadiths in his work Mahāsin al-sharīʿa, in which he put forward the idea of maqāṣid. For this reason, Kaffāl al-Shāshī, who attaches importance to the meaning of the narrations rather than their senedīn, mentioned the relationship between custom and sunnah while examining the wisdom of sharīʿa rulings. Here, the binding nature of the Prophet's words and deeds, his thoughts on issues such as maslahat and istihsan, and his view of the sunnah can be identified. al-Shāshī's hadith in the technical context is mostly seen in his work entitled Shamāʾil al-nubuwwwa. When we look at the teachers of Kaffāl al-Shāshī, who mentions many narrations with their senads, there are many teachers with the title of muhaddith, such as ‘Umar b. Muhammad b. Bujair, known as the muhaddith of Māverānayn. When we look at the narrations transmitted from him, there are news about the virtue of suras or Isrāiliyat in some history and tafsir sources. These narrations seem to be problematic in terms of sened and text. As a result of the accusation that al-Shāshī was accused of having the idea of ī'tizāl, he did not receive sufficient attention and no study was made on both his narrations and his works. However, the fact that he was a person who popularised the idea of Shāfīism in the region of Shāsh, a place where Hanafīs were active, shows how influential a scholar he was.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Sunnah, Narration, Shāshī, Māveraunnehir

مكانة القفال الشاشي في علم الحديث

Öz

يُعتبر القفال الشاشي أحد أهم أئمة منطقة شاش في عصره، وقد ورد اسمه في كتب الرجال والطبقات في منطقة ماء وراء النهر. حيث ذاع صيته في الشرق والغرب على حد سواء، ووُصف بأنه كان ذا معرفة عميقة في مختلف فروع المعرفة مثل الفقه والأصول والحديث واللغة والشعر. ولعب دوراً مهماً في انتشار المذهب الأشعري، وتبني المذهب الشافعي بين الأتراك في آسيا الوسطى، وبلغت مؤلفاته حوالي عشرة تنوعت موضوعاتها. وسمع الحديث من أئمة عصره كالطبري والبيضاوي وابن خزيمة والهيثم بن قليب، وكان مهتما بالإمام الترمذي حيث درس رواياته عن طريق مُحدّث عصره الهيثم بن قليب الذي اشُتهر بمسنده. ومن أشهر تلامذته (ابن منده والحكيم النيسابوري والسلمي). وقد جدَّ في طلب العلم فسافر إلى عدَّة حواضر في العالم الإسلامي، هذا ولم يشغله حُبّه للعلم عن جهاد الكفار، فكانت له وقفات في قتال جنود الكفر في منطقة الأناضول.
في كتابه الشهير ”محاسن الشريعة في فقه الشافعية“، طرح فكرة المقاصد، التي هدف من خلالها مواجهة خطر الحركات الباطنية ذات التأثير المُدمر على جسد الأمة الإسلامية، فمن الملاحظ أنه استخدم الآيات والأحاديث بشكل أقل في مصنفه، وجاءت العبارات والروايات من السنن والأحاديث الشرعية والأخبار مروية بدون سند. ولذلك، فإن تحديد حديث القفال الشاشي في هذا العمل يقتصر في الغالب على متن الحديث. حيث إن القفال يولي أهمية للمتون أكثر من الأسانيد. ويمكننا التعرف على آراء القفال في مسائل مثل: إلزامية أقوال النبي - صلى الله عليه وسلم - وأفعاله، والمصالح المرسلة، والاستحسان، ونظرته إلى السنة. والسبب في ذلك هو أن الشاشي عاش في منطقة ماء وراء النهر التي كان ينشط فيها الأحناف، وتأثر بالفهم العقلي الوسطي، حتى قيل إنه كان يميل إلى فكر الاعتزال في شبابه ثم تخلى عن ذلك فيما بعد. ومع تأكيده على الاستحسان، فإنَّ القفال الشاشي يُعارض فهم الحنفية للاستحسان، وإنْ لم يكن صريحاً في ذلك. ومع ذلك، لم يكن يسعى إلى الِاسْتِحْسَان فِي كُلِّ مَسْأَلَةٍ. لأنه وإن كان كل أمر من أوامر الله تعالى مبني على الحكمة، إلا أنه من الطبيعي أن العباد لا يستطيعون معرفة هذه الحكمة. وَلِهَذَا قَالَ الْقَفَّالُ الشَّاشِيُّ: إِنَّ بَعْضَ الْمَسَائِلِ اسْتِحْسَانٌ.

Anahtar Kelimeler

الحديث, السنة, الرواية, الشاشي, ماوراء النهر

Kaynakça

• Adnan b. Zâyed el-Fehmî. el-İmam Ebu Bekr el-Kaffâl eş-Şâşî ve İshâmatühü’l-İlmiyye. Mekke: Daru Taybe, 2021.
• Akay, İhsan. “Üç Kaffâl ve Şâfiî Mezhebine Katkıları”. Diyanet İlmi Dergi 59/1 (2023), 221-250.
• Akdemir, Furat. Fetânet Sıfatı Bağlamında Hz. Peygamber’in Örnekliği Meselesi. Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2018.
• Akhmetov, Zhumabek. Eş-Şaşi (ö. 335) ve Müsnedi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Ateş, Rıdvan. Kaffâl eş-Şâşî’nin Hayatı ve Mehâsinu’ş-Şerîa Adlı Eserinde Makâsıd (Aile Hukuku Örneği). Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Bereke, Abdülfettâh Abdullah. “Hakîm et-Tirmizî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/196-199. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî. Şuabü’l-îmân. thk. Abdülali Abdülhamid Hamid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Ruşd, 2003.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-sahîh. 7 Cilt. Şam: Dâru İbn Kesir, 5. Basım, 1993.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. yy: Dâru Tavku’n-Necât, 2001.
• Deylemî, Şîrûye b. Şehredâr. Firdevsü’l-ahbâr. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş’as b. İshak el-Ezdi es-Sicistani. Sünenu Ebî Dâvud. thk. Şuayb el-Arnavut, Muhammed Kâmil Karabelli. 7 Cilt. Şam: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemîyye, 2009.
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddin. Silsiletü’l-ehâdîsi’z-zaʿîfe ve’l-mevzûʿa ve eseruhe’s-seyyiʾü fi’l-ümme. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1992.
• Gümüş Böke, Emine. “Cahiliye Döneminde Kadın”. Toplum, Din ve Kadın. ed. Emine Öztürk. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2022.
• Gümüş Böke, Emine. “İslâm’da Kadın ve Hakları”. Sosyal Bilimlerde Güncel Araştırma ve İncelemeler II. ed. Sadık Erol ER - Abdullah BALCIOĞULLARI. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2022.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş, Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.
• Halîlî, Ebû Ya‘lâ el-. el-İrşâd fî maʿrifeti ʿulemâʾi’l-hadîs. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Ruşd, 1989.
• Heysemî, Ebü’l-Hasan Nureddin Ali b. Ebî Bekr b. Süleyman. Mecmaʿu’z-zevâʾid ve menbaʿu’l-fevâʾid. thk. Husameddîn el- Kudsî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1994.
• Hısnî, Takıyyüddîn Ebû Bekr. el-Kavâʿid. 4 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Ruşd, 1997.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Târîhu medîneti Dımaşk. 80 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-fikr li’t-tıbâati ve’n-neşr, 1995.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ. Ṭabakātü’ş-Şâfiiyyîn. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfe, 1993.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. er-Red ale’l-Mantıkıyyîn. Beyrut: Dârü’l-Mârife, ts.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takiyyüddin Osman b. Salâhuddîn eş-Şehrezûrî. Tabakātü’l-fukahâʾi’ş-Şâfiʿiyye. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşairi’l-İslâmiyye, 1992.
• İşçioğlu, Ersin. Teşekkül Dönemi Makâsıd Düşüncesi ve Kaffâl Eş-Şâşî’nin Mahâsinü’ş-Şerî‘a Adlı Eseri. İstanbul: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kaffâl eş-Şâşî, Muhammed b. Ali. Mehâsinü’ş-şerî‘a fî furû‘i’ş Şâfi‘iyye. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Kaffâl eş-Şâşî, Muhammed b. Ali. Şemâilü’n-Nübüvve. Riyâd: Dârü’t-tevhidi li’n-neşr, 2015.
• Kallek, Cengiz. “Kaffâl, Muhammed b. Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/146-148. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu: Türkçe Meal ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 6. Basım, 2017.
• Kâtib Çelebi. Keşfü’z-zunûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türasi’l-Arabi, 1941.
• Köktaş, Yavuz. “Şâşî, Heysem b. Küleyb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 38/368-369. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kaffâl eş-Şaşi’de Kur’an Yorum Anlayışı. Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Muhamedov, Nimetullah. “Keffal Şaşî’nin Diplomatik Faaliyeti”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 2/2 (2016), 119-126. https://doi.org/10.16985/MTAD.2016225601
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1955.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Şerhu’n-Nevevî ale’l-Müslim. 18 Cilt. Beyrut: Darü İhyâi’t-Türâs, 2. Basım, 1972.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Tehzîbü’l-esmâʾ ve’l-luġāt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Mâverâünnehir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). 27/177-180. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Râfiî, Ebü’l-Kāsım Abdülkerîm b. Muhammed b. Abdilkerîm er-. et-Tedvîn fî ahbâri Kazvîn. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Râzî, Fahreddin er-. Mefâtîhu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi, 3. Basım, 1999.
• Sem‘ânî, Abdülkerîm b. Muhammed es-. el-Ensâb. 13 Cilt. Haydarabad: Dairetu’l-Maarifi’l-Osmaniyye, 1992.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer. Ḳavâṭıʿu’l-edille fi’l-uṣûl. thk. Muhammed Hasen İsmail eş-Şâfiî (son). 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Sübkî, Tâceddin es-. Tabakātü’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ. 10 Cilt. Mısır: Dârü Hicr, 2. Basım, 1993.
• Süyûtî, Celâlüddîn es-. Tabaḳātü’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1976.
• Şâşî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed. Hilyetü’l-ʿulemâʾ fî maʿrifeti mezâhibi’l-fukahâʾ. 8 Cilt. Amman: Mektebetü’r-Risâleti’l-Hadîsiyye, 1988.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım. el-Mu’cemü’l-kebîr. thk. Hamdi Abdülmecid Selefi. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiye, 3. Basım, 1994.
• Tirmizî, Ebû Îsâ. es-Sünen. thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
• Tirmizî, Ebû Îsâ. eş-Şemâʾilü’n-nebeviyye. Mekke: Mektebetü’t-Ticariyye, 1993.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed. el-Vasît fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-mecîd. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Yamanus, Ayşe Nur. “Mâverâünnehirli Muhaddis Heysem b. Küleyb eş-Şâşî ve el-Müsned Adlı Eserinin Hadis Tarihindeki Yayılımı”. HADITH 12 (2024), 42-66. https://doi.org/10.61218/hadith.1492267
• Yılmaz, Ömer. “Kaffal Şâşî’de Arabî Örf Anlayışı”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/15 (2013), 261-294.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnavut, Hüseyin el-Esed. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Beşşar Avvad Ma’ruf. 15 Cilt. Beyrut: Darü’l-Garbi’l-İslami, 1. Basım, 2003.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed. Tezkiretü’l-huffâz. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.